धुरुधुरु रुँदै लोकतन्त्र !

इलाहावादको भव्य ‘आनन्द भवन’मा जन्मिएका जवाहरलाल नेहरू क्रान्तिको दौरान पटनामा रहन पुगे । एक रिक्साचालकको पुत्रसँग दिनभर खेल्दै रातको समयमा बेलायती उपनिवेशविरुद्ध राजनीतिक गतिविधि गर्दै लामो समय पटनामा व्यतीत गरे । भारत स्वतन्त्रतापछि नेहरू प्रथम प्रधानमन्त्रीको रूपमा दिल्लीमा रहन थाले । करिब १७ वर्षे शासनकालको दौरान एक दिन नेहरूले पटनानिवासी रिक्साचालक मित्रलाई प्रधानमन्त्री निवासको ढोकानजिकै देखे । मित्रलाई देख्नासाथ नेहरू गाडीबाट ओर्लिए । उनलाई लिएर निवास भित्र प्रवेश गरे । गेटपालेको अपमानले अघाएको बूढो र थकित शरीर भुइँमा बिसाए । प्रधानमन्त्री एवम् मित्र नेहरूले उनलाई उठाएर सोफामा राखे । चियापानी सोधे । केही समय आराम गरेपश्चात् नुहाउनको निम्ति सहयोगीसँग मित्रलाई पठाए ।

प्रधानमन्त्री नेहरूको सत्कारले गदगद भएका रिक्साचालक अब म फर्किन्छु भन्न थाले । नेहरूको अनुरोधपछि उनी बस्न राजी भए । बेलुकाको खाना खाइरहेको समय नेहरूले राजनीतिक शरणको समय आफूले खेलेको बालकबारे मित्रलाई सोधे । साथै तपाईं के–कति कारणले मलाई भेटन आउनुभयो ? म प्रधानमन्त्री भएको यति समयपछि आउनुको असली उद्देश्य के हो ? नेहरूको सवालमा रिक्साचालकले भने– हजुरलाई थाहै छ । मेरो गरिबीबारे । शरीरमा अब त्यो तागत रहेन । रिक्सा तान्न सक्ने अवस्था पनि रहेन । छोरालाई रिक्सा चलाऊ भन्न मन छैन । मेरो हैसियत बुझेर आफैँ रिक्सा चलाउन ऊ मान्दैन । यो जीर्ण शरीरले कुनै विकल्प फेला पारेन । छोरालाई कुनै नोकरी मिल्छ कि भन्न मात्र आएको हुँ । मित्रको कुरा गम्भीरसँग सुनेपछि नेहरूले सोधे– उसले कति पढेको छ ? मित्रले भने– हजुरलाई थाहै छ । मेरो के नै हैसियत थियो र । मैले बेलायती शासनको समयमा कसरी पढाउनु र ? मित्रको दुखेसो सुनेसँगै प्रधानमन्त्री नेहरूले मुस्कुराउँदै भने, ‘त्यसो भए तपाईंको छोरो पियन हुन सक्छ । होइन भने उससँग मन्त्री, प्रधानमन्त्री हुने योग्यता छ ।’

उल्लेखित घटना र सन्दर्भलाई भारतीयहरूले कसरी लिए वा आज कुन अवस्थामा लिँदै छन् ? थप चर्चा गरिनेछैन । मित्रको पुत्रलाई प्रतिनिधि बनाउँदै सर्वसाधारण मानिस कहाँसम्म पुग्न सक्छ ? भन्ने नेहरूको तत्कालीन समयको सटिक व्याख्या नेपालको लोकतन्त्रमा सफल प्रयोग गरिँदै छ । औपचारिक शिक्षाको कुरा गर्नासाथ बुद्धले कति पढेका थिए भन्दै बुद्धिजीवीमाथि आइलाग्ने पछिल्लो अवस्थालाई मध्यनजर गर्दा कस्तो शिक्षा, कति शिक्षा कुन अवस्थामा प्राप्त गऱ्यो वा गर्न सकेन भन्ने कुरा नितान्त निजी विषय मान्नु उचित हुनेछ । शिक्षा कम वा बेसी हुँदैमा व्यक्तिको आन्तरिक क्षमता कम आँक्नु झनै अनुचित हुनेछ । औपचारिक शिक्षा लिन असफल भएकाहरू राजनीतिको आवरणमा राष्ट्र लुट्न तम्सेसँगै नेहरूले देखेको मन्त्री, प्रधानमन्त्री लोकतन्त्रमा कति घातक बन्न सक्छन् भन्ने उदाहरण नेपाल बन्दै छ ।

अनेक कारणले मानिससँग औपचारिक डिग्री नहुन सक्छ, तर अनौपचारिक अध्ययन भने निरन्तर हुनु जरुरी देखिन्छ । अझ मुलुक परिवर्तनको महान् अभियानमा लाग्नेहरूले अर्थशास्त्र, टेक्नोलोजी, सुरक्षा, विज्ञान, सामाजिक मनोविज्ञान, समाज विघटन र उत्थानको चक्र, युवा मनोविज्ञान र छिमेकी राजनीतिको सूक्ष्म अध्ययन झनै जरुरत पर्दछ । राजनीतिक नेतृत्वसँग उपरोक्त जानकारी नभएको खण्डमा भावनामा काम लिनुपर्नेछ । जसले उनीहरूको निर्णय क्षमता कमजोर हुने मात्र होइन खराब सल्लाहसमेत सही मान्न बाध्य हुनेछन । संसारमा पैसा वा शिक्षा भएका मानिसले खोज्ने भनेकै राजनीतिक व्यक्ति र प्रवृत्तिको कमजोरी हो । अनौपचारिक अध्ययनसमेत नभएका मानिस राजनीतिको महत्वपूर्ण स्थान जमाउन सफल हुँदा भविष्यको डर वा वर्तमानको लोभ देखाउँदै आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्ने दलालहरूले ठूलो कसरतबिना सफल हुने अवसर पाउनेछन् ।

गिटी कुट्ने, गोबर फाल्ने, घाँस काट्नेका छोराछोरीलाई राज्यले निःशुल्क अध्ययन गराउँदै देशको ‘डीपीसी’ निर्माण गर्ने लोकतन्त्र ल्याइएको होइन । केही पुरुषार्थ नगर्दा पनि जमिनको मूल्य बढाउँदै करोडपति बनाइदिने, भुटेको मकैको सट्टा पपकर्न खाने, गुन्द्रुकको सट्टा आयातीत च्याउको सुप पिउने, जन्म दिन र एनिभर्सरीमा उपहार लिन–दिन सिकाउने लोकतन्त्र कसको निम्ति ल्याइयो ? नभने पनि बुझ्न सकिने भएको छ । दुःख गरेर खाने, इमानदार काम गर्ने, व्यवसाय गर्ने, असल नागरिक बन्दै ठेक्कापट्टा ठीक समयमा सम्पन्न गर्ने, कर तिर्ने, छोराछोरीलाई सामुदायिक विद्यालयमा पढाउने, प्राकृतिक स्रोत र साधनको दुरुपयोग नगर्ने, देश, जनता, सिद्धान्त भन्ने जति बेवकुफ हुने वा बनाइने मान्यता जबर्जस्ती स्थापित गर्दै फटाहा, दलाल, भुइँफुट्टा, अपराधी, लुटेरा, बिचौलिया, मध्यस्थकर्ताको शासन लोकतन्त्रको नाममा चल्दै छ ।

भनिन्छ, बेइमानीको पेसाको प्रमुख सिद्धान्त नै इमानदारिता हो । प्रजातन्त्रदेखि लोकतन्त्रसम्मको यात्रामा तास फिटेझैँ जिब्रो फिट्दै पढ्न नसकेर क्रान्तिकारी, कमाउने ठाउँ नपाएर आदर्शवादी भएका भूतपूर्व इमानदारहरू बेइमानले समेत नबेच्ने ‘इमानदारिता’ बेच्दै आर्थिक जोहो गर्नुलाई नयाँ सिद्धान्त मान्न पुगेका छन् । दलालको इसारामा कागजी व्यापारीलाई कर छुट दिने, अनेक नामका स्मृति प्रतिष्ठानमार्फत गाडी झिकाउने र नेताले चढ्ने, सरकारको जग्गा मालपोत तिरेर आफ्नो नाममा नामसारी गरेको गडबडीलाई सगौरव बताउने लुटतन्त्रलाई लोकतन्त्र मानी दिनुपर्ने अवस्थापछि मुलुकको भविष्य दलाल र बिचौलियाको हातमा पुगेको ठोकुवा गर्न सकिन्छ ।

महाभारतमा ‘सय कुवाभन्दा एउटा तलाउ असल, सय तलाउभन्दा एउटा यज्ञ असल, सय यज्ञभन्दा एउटा पुत्र असल र सय पुत्रभन्दा एउटा सत्य असल हुन्छ’ किन भनिएको थियो ? पाखुरा ठूला भएका, नेतालाई नाताले बोलाउने, संसदीय र पार्टी पद किनबेच गर्ने लोकतन्त्रले ध्यान दिने इच्छा, जाँगर र ल्याकत राख्नै सक्दैन । घर एउटै हो । कोठा मात्र अलगअलग बनाएको भन्ने वैदेशिक खेतालाहरूले भूराजनीतिक महत्व र शक्ति सन्तुलन जानाजान अन्देखा गर्दा मुलुकको पर्खाल भत्किन मात्र बाँकी छ । सङ्घीयताको जगमा देशैभर सिंहदरबार पुगेको हौवा पिट्ने ‘झिल्के’ लोकतन्त्रले नेहरूको कथा पढ्दै राजनीतिमा छिरेकाहरूलाई उच्च सम्मान दिन पुग्दा मुलुक र लोकतन्त्र अपाङ्ग बन्न पुगेको छ । हरेक राजनीतिक परिवर्तनपछि नेपालीको आर्थिक अवस्था, भाषा, धर्म, संस्कृति, परम्परा कमजोर हुने, तर नेताको आर्थिक हैसियत र देशको आयातीत जनसङ्ख्या मात्र बढ्ने विचित्रको राजनीतिक उपलब्धिले भूतपूर्व नेपाली बनाउने तारतम्य मिलाउँदै छ ।

ध्वंसको नाममा गाउँ खाली गराउने, शिक्षित जनशक्तिलाई मुलुक छाड्न प्रेरित गर्ने, अनुचित व्यक्तिलाई राजनीतिमा स्थापित गरिदिने, इमानदारिता र गरिबीको रोग लागेका शिक्षित युवालाई वैदेशिक रोजगारीको लाइनमा लाग्न बाध्य पार्ने, बीपीको सपना र जबजको ब्याज खानेहरूको बेडसम्म पुग्न सफल दलाल पुँजीवादको मोहजालमा फसेका कथित ठूलाबडाको लोकतान्त्रिक अक्सिजन ‘भ्रष्टाचार र कमिसन’ बनिसकेको छ । रणनीतिक हिंसा र लोकतन्त्रसँगसँगै मुलुक प्रवेश गराइएको दलाल पुँजीवादको कमाल हजुरले केही गर्नुपर्दैन । सामान्य सहयोग गरिदिनुभए पुग्छ भन्नेहरूले नुनदेखि श्रीमतीको सुनसम्म, गाडीको तेलदेखि हवाईजहाजको भाडासम्म, भान्साको चामलदेखि अस्पतालको बिलसम्म, छोराछोरीको किताबकापीदेखि घरघडेरीसम्म व्यवस्था गरिदिँदै लोकतन्त्रको चीरहरण गर्न सफल भएको छ ।

अनियमितता गर्ने धीरेन्द्र शाह हुन् कि साउदीका राजकुमार हुन्, कार्बाहीमा परे । दक्षिण कोरियाका पूर्वराष्ट्रपति ‘रोतेउ’ले भ्रष्टाचारको कारण देशवाशीसँग माफी मागे । पेरूका पूर्वराष्ट्रपति अलेन गार्सियाले भ्रष्टाचारकै कारण आफैँले आफैँलाई गोली हान्दै देहत्याग गरे । विडम्बना ! नयाँ नेपालमा गरिबलाई समाजवाद र साम्यवादको सपना देखाउँदै वर्गीय राजनीति गर्ने मार्क्स–लेनिनका चेलाहरू सम्पत्तिमोहमा चुर्लुम्म डुब्दै राष्ट्रिय दोहन गर्न तम्सिए । घुस लिने र दिने चीनका शत्रु हुन भन्ने चिनियाँ राष्ट्रपति सी जिन पिङको उदयसँगै भ्रष्टाचारीसँग निर्मम ढङ्गले प्रस्तुत भए । वर्तमान समय चीनको सबैभन्दा ठूलो दुश्मन भ्रष्टाचार रहेको भन्दै राष्ट्रपति सीले भ्रष्टाचारीलाई सार्वजनिक स्थानमा गोली हानेर मार्ने अभियान चलाए । सर्वसाधारण मानिस यो बुझ्न बाध्य हुन् कि भ्रष्टाचार गर्नु अपराध हो र गरेको खण्डमा मारिनेछन् । विडम्बना ! भ्रष्टाचारीलाई गोली हानेको हेर्ने भिडमै पकेट मारिएको समाचार राष्ट्रपति सीले सुन्न पाए । राष्ट्रपति सीको चीनमा जस्तै विधि र पारदर्शिता सुन्नासाथ ज्वरो आउने, झुपडीबाट उदाएका नेहरू भक्तहरू पछिल्लो समय कर्म र क्षमतालाई विश्वास गर्न छोड्दै छन् । सबै कुरा बिर्सेर सम्पत्तिमोहमा डुबेका ‘पदीय झिँगा’हरूको काला कर्तुत मिडियाले पर्दाफास गर्दा पनि पदीय झिँगाका भक्तहरू ‘मौरीआतङ्क’ सिर्जना गर्न राजी भएसँगै लोकतन्त्र धुरुधुरु रुँदै छ ।