मनुको ‘ब्राह्मण’ कहिले बन्ने ?
एउटा सवल, सफल, सक्षम र समृद्ध मुलुक निर्माणको निम्ति ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य, शुद्रको उपस्थिति अनिवार्य मानिन्छ । मानव समाजलाई ब्यवस्थित तरिकाले चलाउन चाहिने संविधानको प्रथम प्रवक्ता महर्षी मनुले मानव जातिलाई जन्मको आधारमा केवल दुई जाति (पुरुष र महिला) मानेको अनेकौँ प्रमाण भेटिन्छन् । जातिवादको बारेमा ‘चुँ’सम्म नबोल्ने महर्षी मनुलाई वदनाम गर्न चाहने ‘सोकल्ड’ (स्वघोषित) बुद्धीजीवी र युरो–डलरवादीहरू बाहुनवादको पगरी गुथाउन न्वारनदेखिको बल लगाउँदै छन् । जातिवादको घोर विरोधी महर्षी मनु कर्मबाट स्थापित हुने परिपाटीलाई यसरी उल्लेख गर्छन्– ‘जन्मना जायते शुद्रः कर्मणा द्विज उच्यते । अर्थात, जन्मले सबै शुद्र हुन्छन तर कर्मबाट नै ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य र शुद्र बन्छन् ।
भनिन्छ संसारको प्रथम पुरुष स्वयंभुव मनु र प्रथम स्त्री शतरूपाको सन्तान नै वर्तमानका मनुष्यहरू हुन् । महर्षी मनुले आदिम सोचलाई परिवर्तन गर्दै मनुष्य बन्ने आधार तय गरे । अध्ययनबाट मात्र ब्राह्मण बन्न सक्ने सिद्धान्त प्रतिपादन गर्ने मनुको सन्तान नै मनुष्य हुन् । यस तथ्यको गहिरो विश्लेषण गरियो भने थाहा लाग्छ । महर्षी मनुका सन्तान नै ब्राह्मण, क्षेत्री, बैश्य, शुद्र हुन् । जसले आफुलाई परिस्कृत गरे । उनीहरू ब्राह्मण हुन पुगे । जसले केवल श्रम मात्र गरे उनीहरू शुद्रमै सीमित रहे । मनुले आफ्ना सन्तानलाई दीक्षित गर्न विभिन्न कर्तब्य–शास्त्रको विकास गरे । तिनै शास्त्रहरूको सँगालोलाई आजकल मनुस्मृति भनिन्छ । मनुस्मृतिमा सृष्टिको जीवन आरम्भ भएदेखि प्रमुख विषयहरू जस्तै, समय–चक्र, वनस्पति ज्ञान, राजनीति शास्त्र, अर्थ व्यवस्था, अपराध नियन्त्रण, प्रशासन, सामान्य शिष्टाचार तथा सामाजिक जीवनको सबै क्षेत्रमा विशेष जानकारी पाइन्छ । मनुस्मृतिले न दलितको विरोध गर्छ न ब्राह्मणवादको वकालत गर्छ । मनु केवल कर्तब्यको कुरा गर्छन् । सम्पुर्ण मनुष्य उनकै सन्तान हुन् । आफ्ना सन्तानलाई दलित मान्ने कुरै थिएन । दलित शब्दको जन्मदाता त अंग्रेज हुन् । प्राचीन संस्कृतिमा दलित शब्द नै थिएन । चार वर्ण जाति नभएर मनुष्यको चार श्रेणी मात्र हुन् । जुन उनीहरूको योग्यतामा आधारित थियो ।
मनुले आफ्ना सन्तानलाई योग्यताको आधारमा स्थापित गर्दै चार श्रेणीको ब्यवस्था गरे । मनु शास्त्रमा भनिएको जस्तो ब्राह्मण ब्रम्हाको मुखबाट, क्षेत्री हातबाट, बैश्य उदरबाट र शुद्र पाउबाट जन्मे भन्नुको अर्थ मुर्ख बुद्धिसँग सम्बन्धित मान्नु पर्दछ । अध्ययन–अध्यापन गर्ने हुनाले बुद्धिजीवीहरू यो वर्गमा राखिन्छ । हात अर्थात क्षेत्री वर्ग, रक्षक वर्ग वा सुरक्षा बलमा कार्यरत हुन्छन् । उदरबाट वैश्य अर्थात उत्पादक या ब्यापारी वर्ग । चरणबाट उत्पन्न शुद्र वर्ग भनेको पैताला अर्थात श्रमको प्रतीक उल्लेख गरिएको मान्नु पर्दछ ।
मनु मानवतावादी थिए । मानव हुन अत्यावश्यक तत्वमा कर्तब्य देख्ने मनुले विभिन्न संग्रहहरूको रचना गरे । मनुस्मृति मानव समाजको प्रथम संविधान हो । साथै न्याय–ब्यवस्थाको शास्त्र पनि । यो वेदको अनुकुल रहेको छ । वेदको कानुन ब्यवस्था अथवा न्याय ब्यवस्थालाई कर्तब्य ब्यवस्था पनि भनिन्छ । महर्षी मनु भन्छन्, धर्मो रक्षति रक्षितः, अर्थात जसले धर्मको रक्षा गर्छ, धर्मले उसको रक्षा गर्छ । वर्तमान समयमा जसले कानुनको रक्षा गर्छ, कानुनले उसको रक्षा गर्छ । विद्वानहरू भन्छन्, धर्मको अर्थ जसलाई धारण गरिन्छ । मनुष्य धारक तत्व हो । मनुष्यता र मानवता नै मनुष्यको एक मात्र धर्म हो । हिन्दु, मुस्लिम, बौद्ध, इसाई, सिख, आदि धर्म हैनन् । केवल मत हुन्, सम्प्रदाय हुन् । संस्कृतको धर्म शब्दको पर्यायवाची संसारमा अन्य कुनै भाषामा छैन । अंग्रेजीमा रिलिजनलाई धर्म भने पनि वास्तविक अर्थ सम्प्रदाय हो भन्ने विद्वानहरूको राय छ । धर्मको निकट शब्द अंग्रेजीमा ‘डियुटी’ हुन सक्छ । कानुन ‘ड्युटी’ले कर्तब्यको कुरा गर्छ । मनुले कर्तब्यपालनलाई सर्वाधिक जोड दिए । उनको कर्तब्य शास्त्र वा मानवशास्त्र नै मनुस्मृति हो । आजकाल अधिकारको ज्यादा माग गर्ने गरिन्छ । तर कर्तब्यको कुरा कसैले गर्दैन । जसको फलस्वरुप समाजमा नयाँ विसंगतिले जन्म लिँदैछ ।
मनुवाद भनेको कर्मवाद हो । कर्मको आधारमा श्रमजीवी वर्ग शुद्र पनि ब्राह्मण वर्गमा पुग्न सक्ने तथ्यलाई तोडमरोड गर्दै भाग्यवादी र मनुविरोधीहरूले मनुवादलाई बाहुनवाद भन्दै आत्मरति लिँदैछन् । पछिल्लो समय नेपालमा जानाजान षडयन्त्रमुलक ढंगबाट मनुवादको अपब्याख्या गर्ने जमर्को गरिँदैछ । कर्मवाद र भाग्यवादलाई राम्रोसँग बुझ्नेहरू नै मनुलाई बाहुनवादी प्रमाणित गर्न लागिरहेको समयमा उनीहरूको षडयन्त्र तोडन ब्राह्मणवाद र बाहुनवादको फरक बुझ्नुपर्ने हुन्छ । बाहुनवाद भनेको सामन्तवादले जन्माएको अस्त्र हो । थर, गोत्र, जात र जन्मको आधारमा आफैले आफुलाई सर्वश्रेष्ठ सावित गर्दै शोषण गर्ने माध्यम हो । मनुको वर्ग विभाजन ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य र शुद्रलाई मानव थरको आधारमा अपब्याख्या गर्दै शोषण गर्ने नयाँ काइदा नै बाहुनवाद हो । बाहुनवादले कर्मलाई विश्वास गर्दैन । केवल भाग्यलाई आधार बनाउँदै सामन्तवादमा आधारित समाजको पक्षपोषण गर्दछ ।
बाहुनवादीहरू गोत्रवादी हुन् । जर्मन मानवशास्त्री म्याक्स मुलरले गोत्र शब्द र गोत्र प्रणालीबारे अनुसन्धान गरेको प्रमाण फेला पर्दछ । प्राचीन कालमा ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य र शुद्र परिवारको वर्गीकरण र पहिचानको निम्ति बनाइएको प्रणालीभित्रको एक भाग हो । गोत्र मुलतः गौत्र पर्वतक ऋषिको नामबाट सुरु भएको पाइन्छ । ऋृग्वेदकालीन समयपछि र यजुर्वेद भन्दा पहिला गोत्रको सुरु भएको हो । सप्तऋषिहरू गौतम, भारद्वाज, विश्वामित्र, जमदग्नी, कस्यप, वशिष्ठ, अत्री र सुर्यबाट गोत्र राखिएको हो । केही समयपछि अगस्त्य ऋषिले आफ्नै नामबाट सुरु गरेको भेटिन्छ । आठवटा गोत्रबाट ४९ वटा हाँगामा पुगेको छ । अगस्त्य ऋषिको सिको गर्दै वशिष्ठ–कौडिण्य, विश्वामित्र–कौशिक, जमदग्नी–भास्टाले आफ्नै नामबाट गोत्र राख्न थालेको कारण ब्राह्मणवाद कमजोर र भाग्यवाद हाबी भएको मानिन्छ ।
वास्तवमा मनु कुनै वादी वा वादको जन्मदाता थिएनन् । उनले मनुष्य जातिलाई अनुशासनमा राख्न केही संहिताको निर्माण गरे । जसलाई भ्रमवादीहरूले मनुवाद बनाउन कुनै कसर राखेनन् । संसारभर शासन गर्न सफल हुँदा पनि इसाई सम्प्रदायले आफुलाई उच्च सम्प्रदायमा स्थापित गर्न असफल हुनुको प्रमुख कारण हिन्दू सम्प्रदायभित्र स्थापित कर्मवादमा आधारित मनुको कर्तब्य र मानवतावाद हो भन्ने निचोड नै हो । जबसम्म मनुको कर्मवादलाई जातिवादको ट्याग भिराउन सकिँदैन तबसम्म आफ्नो कुटिल चाल सफल हुँदैन भन्ने इसाई निचोड नै वर्तमानका विसङ्गति हुन् । जबकि आदर्श नियमलाई संहिता भनिने बुझ्दाबुझ्दै दर्शनशास्त्रको विषय वादसँग एकाकार गराउने चाल इसाई सम्प्रदायको कुण्ठा सिवाय केही हैन, थिएन । सिद्धान्तको आधार सत्य मानिन्छ भने वादको आधार परम्परा वा सुविधा मानिन्छ । प्राचीन कालमा ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य, शुद्र कुनै पनि वर्गमा पर्न असफल भएकाहरूलाई तात्कालिन समयमा क्षुद्र भनिन्थ्यो । तिनै क्षुद्रहरूलाई दलितको पदवी दिने अंग्रेजहरू हुन् भन्ने मत भारतमा पाइन्छ ।
सिद्धान्ततः मनु ‘वाद’ होइन, त्यसरी नै बाहुन पनि कुनै ‘वाद’ होइन । निश्चित उद्देश्यप्राप्तिको निम्ति लागेका केही भ्रमवाजले भाषा, जन्म, नियम, परम्परा, जाति, धर्म, कुल, थर, गोत्र, नस्ल, रङको आधारमा कुनै कार्यको निम्ति योग्य या अयोग्य मान्नुलाई बाहुनवाद भन्न थाले । राजाको छोरा राजा, जन्मदै नाती जर्नेल, पुजारीको छोरा पुजारी हुने सामन्तवादी परम्परालाई देख्नेहरूले मगर पुजारी भएको देख्नै सकेनन् । थर, गोत्र र जन्मको आधारमा शासन गर्ने बाहुनवादको घोर विरोध गर्नेहरू पछिल्लो समय अल्पसंख्यक वाद, वंशवाद, नारीवादको आवाज उछाल्दै आरक्षणवादको माग जोडतोडसँग उठाउँदै छन् । कुनै पनि कुराको योग्यता केवल जन्मको आधारमा खोज्नेलाई बाहुनवाद मान्ने हो भने वर्तमान नेपालमा आरक्षणको नाममा बाहुनवादको रुप परिवर्तन गर्दै ‘जातीय बाहुनवाद’ जन्मिँदै गरेको मान्नु पर्दछ ।
महर्षी मनुले सबैभन्दा मेहेनती मनुष्यलाई ‘शुद्र’ वर्गमा राखे । कुनै पनि वर्गमा समाहित हुन नसक्ने अल्छीलाई तात्कालिन समाजले ‘क्षुद्र’ उपाधि दियो । पछिल्लो समय नेपालको विविधता देखेर हैरान भएका दुःखी आत्माहरू अनेक भ्रम सिर्जना गर्दै नेपालीमन विभाजन गर्न मरिहत्ते गर्दैछन् । हिन्दू सम्प्रदायलाई कमजोर बनाउन दलित, शुद्र जस्ता सामन्तवादी अस्त्रलाई कोट्याउने, नेपाली जातजातिभित्र द्वन्द्व जन्माउन खसआर्य इराकबाट आएको भन्ने, मंगोललाई मंगोलियाबाट आएको भन्ने, आदीवासी जनजातिको देश बाहुनवादीले खायो भन्ने जस्ता झगडाको बिषवृक्ष रोप्दै नेपाली भाषा, परम्परा, हिन्दू सम्प्रदाय र संस्कृतिमाथि प्रहार गर्दैछन् । राजनैतिक आन्दोलन समाप्त गरेर समृद्धिको महाअभियानमा लाग्ने समय नयाँ–नयाँ लफडा जन्माउने कुटिलचाल बुझ्न र रोक्नको निम्ति मनुको कर्मवाद र कर्तब्यवादको अध्ययन नै सही, सटिक र सान्दर्भिक हुनेछ ।
भनिन्छ संसारको प्रथम पुरुष स्वयंभुव मनु र प्रथम स्त्री शतरूपाको सन्तान नै वर्तमानका मनुष्यहरू हुन् । महर्षी मनुले आदिम सोचलाई परिवर्तन गर्दै मनुष्य बन्ने आधार तय गरे । अध्ययनबाट मात्र ब्राह्मण बन्न सक्ने सिद्धान्त प्रतिपादन गर्ने मनुको सन्तान नै मनुष्य हुन् । यस तथ्यको गहिरो विश्लेषण गरियो भने थाहा लाग्छ । महर्षी मनुका सन्तान नै ब्राह्मण, क्षेत्री, बैश्य, शुद्र हुन् । जसले आफुलाई परिस्कृत गरे । उनीहरू ब्राह्मण हुन पुगे । जसले केवल श्रम मात्र गरे उनीहरू शुद्रमै सीमित रहे । मनुले आफ्ना सन्तानलाई दीक्षित गर्न विभिन्न कर्तब्य–शास्त्रको विकास गरे । तिनै शास्त्रहरूको सँगालोलाई आजकल मनुस्मृति भनिन्छ । मनुस्मृतिमा सृष्टिको जीवन आरम्भ भएदेखि प्रमुख विषयहरू जस्तै, समय–चक्र, वनस्पति ज्ञान, राजनीति शास्त्र, अर्थ व्यवस्था, अपराध नियन्त्रण, प्रशासन, सामान्य शिष्टाचार तथा सामाजिक जीवनको सबै क्षेत्रमा विशेष जानकारी पाइन्छ । मनुस्मृतिले न दलितको विरोध गर्छ न ब्राह्मणवादको वकालत गर्छ । मनु केवल कर्तब्यको कुरा गर्छन् । सम्पुर्ण मनुष्य उनकै सन्तान हुन् । आफ्ना सन्तानलाई दलित मान्ने कुरै थिएन । दलित शब्दको जन्मदाता त अंग्रेज हुन् । प्राचीन संस्कृतिमा दलित शब्द नै थिएन । चार वर्ण जाति नभएर मनुष्यको चार श्रेणी मात्र हुन् । जुन उनीहरूको योग्यतामा आधारित थियो ।
मनुले आफ्ना सन्तानलाई योग्यताको आधारमा स्थापित गर्दै चार श्रेणीको ब्यवस्था गरे । मनु शास्त्रमा भनिएको जस्तो ब्राह्मण ब्रम्हाको मुखबाट, क्षेत्री हातबाट, बैश्य उदरबाट र शुद्र पाउबाट जन्मे भन्नुको अर्थ मुर्ख बुद्धिसँग सम्बन्धित मान्नु पर्दछ । अध्ययन–अध्यापन गर्ने हुनाले बुद्धिजीवीहरू यो वर्गमा राखिन्छ । हात अर्थात क्षेत्री वर्ग, रक्षक वर्ग वा सुरक्षा बलमा कार्यरत हुन्छन् । उदरबाट वैश्य अर्थात उत्पादक या ब्यापारी वर्ग । चरणबाट उत्पन्न शुद्र वर्ग भनेको पैताला अर्थात श्रमको प्रतीक उल्लेख गरिएको मान्नु पर्दछ ।
मनु मानवतावादी थिए । मानव हुन अत्यावश्यक तत्वमा कर्तब्य देख्ने मनुले विभिन्न संग्रहहरूको रचना गरे । मनुस्मृति मानव समाजको प्रथम संविधान हो । साथै न्याय–ब्यवस्थाको शास्त्र पनि । यो वेदको अनुकुल रहेको छ । वेदको कानुन ब्यवस्था अथवा न्याय ब्यवस्थालाई कर्तब्य ब्यवस्था पनि भनिन्छ । महर्षी मनु भन्छन्, धर्मो रक्षति रक्षितः, अर्थात जसले धर्मको रक्षा गर्छ, धर्मले उसको रक्षा गर्छ । वर्तमान समयमा जसले कानुनको रक्षा गर्छ, कानुनले उसको रक्षा गर्छ । विद्वानहरू भन्छन्, धर्मको अर्थ जसलाई धारण गरिन्छ । मनुष्य धारक तत्व हो । मनुष्यता र मानवता नै मनुष्यको एक मात्र धर्म हो । हिन्दु, मुस्लिम, बौद्ध, इसाई, सिख, आदि धर्म हैनन् । केवल मत हुन्, सम्प्रदाय हुन् । संस्कृतको धर्म शब्दको पर्यायवाची संसारमा अन्य कुनै भाषामा छैन । अंग्रेजीमा रिलिजनलाई धर्म भने पनि वास्तविक अर्थ सम्प्रदाय हो भन्ने विद्वानहरूको राय छ । धर्मको निकट शब्द अंग्रेजीमा ‘डियुटी’ हुन सक्छ । कानुन ‘ड्युटी’ले कर्तब्यको कुरा गर्छ । मनुले कर्तब्यपालनलाई सर्वाधिक जोड दिए । उनको कर्तब्य शास्त्र वा मानवशास्त्र नै मनुस्मृति हो । आजकाल अधिकारको ज्यादा माग गर्ने गरिन्छ । तर कर्तब्यको कुरा कसैले गर्दैन । जसको फलस्वरुप समाजमा नयाँ विसंगतिले जन्म लिँदैछ ।
मनुवाद भनेको कर्मवाद हो । कर्मको आधारमा श्रमजीवी वर्ग शुद्र पनि ब्राह्मण वर्गमा पुग्न सक्ने तथ्यलाई तोडमरोड गर्दै भाग्यवादी र मनुविरोधीहरूले मनुवादलाई बाहुनवाद भन्दै आत्मरति लिँदैछन् । पछिल्लो समय नेपालमा जानाजान षडयन्त्रमुलक ढंगबाट मनुवादको अपब्याख्या गर्ने जमर्को गरिँदैछ । कर्मवाद र भाग्यवादलाई राम्रोसँग बुझ्नेहरू नै मनुलाई बाहुनवादी प्रमाणित गर्न लागिरहेको समयमा उनीहरूको षडयन्त्र तोडन ब्राह्मणवाद र बाहुनवादको फरक बुझ्नुपर्ने हुन्छ । बाहुनवाद भनेको सामन्तवादले जन्माएको अस्त्र हो । थर, गोत्र, जात र जन्मको आधारमा आफैले आफुलाई सर्वश्रेष्ठ सावित गर्दै शोषण गर्ने माध्यम हो । मनुको वर्ग विभाजन ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य र शुद्रलाई मानव थरको आधारमा अपब्याख्या गर्दै शोषण गर्ने नयाँ काइदा नै बाहुनवाद हो । बाहुनवादले कर्मलाई विश्वास गर्दैन । केवल भाग्यलाई आधार बनाउँदै सामन्तवादमा आधारित समाजको पक्षपोषण गर्दछ ।
बाहुनवादीहरू गोत्रवादी हुन् । जर्मन मानवशास्त्री म्याक्स मुलरले गोत्र शब्द र गोत्र प्रणालीबारे अनुसन्धान गरेको प्रमाण फेला पर्दछ । प्राचीन कालमा ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य र शुद्र परिवारको वर्गीकरण र पहिचानको निम्ति बनाइएको प्रणालीभित्रको एक भाग हो । गोत्र मुलतः गौत्र पर्वतक ऋषिको नामबाट सुरु भएको पाइन्छ । ऋृग्वेदकालीन समयपछि र यजुर्वेद भन्दा पहिला गोत्रको सुरु भएको हो । सप्तऋषिहरू गौतम, भारद्वाज, विश्वामित्र, जमदग्नी, कस्यप, वशिष्ठ, अत्री र सुर्यबाट गोत्र राखिएको हो । केही समयपछि अगस्त्य ऋषिले आफ्नै नामबाट सुरु गरेको भेटिन्छ । आठवटा गोत्रबाट ४९ वटा हाँगामा पुगेको छ । अगस्त्य ऋषिको सिको गर्दै वशिष्ठ–कौडिण्य, विश्वामित्र–कौशिक, जमदग्नी–भास्टाले आफ्नै नामबाट गोत्र राख्न थालेको कारण ब्राह्मणवाद कमजोर र भाग्यवाद हाबी भएको मानिन्छ ।
वास्तवमा मनु कुनै वादी वा वादको जन्मदाता थिएनन् । उनले मनुष्य जातिलाई अनुशासनमा राख्न केही संहिताको निर्माण गरे । जसलाई भ्रमवादीहरूले मनुवाद बनाउन कुनै कसर राखेनन् । संसारभर शासन गर्न सफल हुँदा पनि इसाई सम्प्रदायले आफुलाई उच्च सम्प्रदायमा स्थापित गर्न असफल हुनुको प्रमुख कारण हिन्दू सम्प्रदायभित्र स्थापित कर्मवादमा आधारित मनुको कर्तब्य र मानवतावाद हो भन्ने निचोड नै हो । जबसम्म मनुको कर्मवादलाई जातिवादको ट्याग भिराउन सकिँदैन तबसम्म आफ्नो कुटिल चाल सफल हुँदैन भन्ने इसाई निचोड नै वर्तमानका विसङ्गति हुन् । जबकि आदर्श नियमलाई संहिता भनिने बुझ्दाबुझ्दै दर्शनशास्त्रको विषय वादसँग एकाकार गराउने चाल इसाई सम्प्रदायको कुण्ठा सिवाय केही हैन, थिएन । सिद्धान्तको आधार सत्य मानिन्छ भने वादको आधार परम्परा वा सुविधा मानिन्छ । प्राचीन कालमा ब्राह्मण, क्षेत्री, वैश्य, शुद्र कुनै पनि वर्गमा पर्न असफल भएकाहरूलाई तात्कालिन समयमा क्षुद्र भनिन्थ्यो । तिनै क्षुद्रहरूलाई दलितको पदवी दिने अंग्रेजहरू हुन् भन्ने मत भारतमा पाइन्छ ।
सिद्धान्ततः मनु ‘वाद’ होइन, त्यसरी नै बाहुन पनि कुनै ‘वाद’ होइन । निश्चित उद्देश्यप्राप्तिको निम्ति लागेका केही भ्रमवाजले भाषा, जन्म, नियम, परम्परा, जाति, धर्म, कुल, थर, गोत्र, नस्ल, रङको आधारमा कुनै कार्यको निम्ति योग्य या अयोग्य मान्नुलाई बाहुनवाद भन्न थाले । राजाको छोरा राजा, जन्मदै नाती जर्नेल, पुजारीको छोरा पुजारी हुने सामन्तवादी परम्परालाई देख्नेहरूले मगर पुजारी भएको देख्नै सकेनन् । थर, गोत्र र जन्मको आधारमा शासन गर्ने बाहुनवादको घोर विरोध गर्नेहरू पछिल्लो समय अल्पसंख्यक वाद, वंशवाद, नारीवादको आवाज उछाल्दै आरक्षणवादको माग जोडतोडसँग उठाउँदै छन् । कुनै पनि कुराको योग्यता केवल जन्मको आधारमा खोज्नेलाई बाहुनवाद मान्ने हो भने वर्तमान नेपालमा आरक्षणको नाममा बाहुनवादको रुप परिवर्तन गर्दै ‘जातीय बाहुनवाद’ जन्मिँदै गरेको मान्नु पर्दछ ।
महर्षी मनुले सबैभन्दा मेहेनती मनुष्यलाई ‘शुद्र’ वर्गमा राखे । कुनै पनि वर्गमा समाहित हुन नसक्ने अल्छीलाई तात्कालिन समाजले ‘क्षुद्र’ उपाधि दियो । पछिल्लो समय नेपालको विविधता देखेर हैरान भएका दुःखी आत्माहरू अनेक भ्रम सिर्जना गर्दै नेपालीमन विभाजन गर्न मरिहत्ते गर्दैछन् । हिन्दू सम्प्रदायलाई कमजोर बनाउन दलित, शुद्र जस्ता सामन्तवादी अस्त्रलाई कोट्याउने, नेपाली जातजातिभित्र द्वन्द्व जन्माउन खसआर्य इराकबाट आएको भन्ने, मंगोललाई मंगोलियाबाट आएको भन्ने, आदीवासी जनजातिको देश बाहुनवादीले खायो भन्ने जस्ता झगडाको बिषवृक्ष रोप्दै नेपाली भाषा, परम्परा, हिन्दू सम्प्रदाय र संस्कृतिमाथि प्रहार गर्दैछन् । राजनैतिक आन्दोलन समाप्त गरेर समृद्धिको महाअभियानमा लाग्ने समय नयाँ–नयाँ लफडा जन्माउने कुटिलचाल बुझ्न र रोक्नको निम्ति मनुको कर्मवाद र कर्तब्यवादको अध्ययन नै सही, सटिक र सान्दर्भिक हुनेछ ।