तेल भिसा !
दोहाको ट्रान्जिट हलमा ढाकाटोपीमा सजिएका एक वृद्धलाई पछ्याइरहेका मेरा आँखा अन्ततः मेरो शरीरलाई समेत उनीसामु लान सफल भयो । अपरिचित वृद्ध मानिसलाई नमस्कार गर्दै सँगै बस्ने मेरो इच्छा त्यसै खेर गएन । चमकदार वृद्धको वजनदार गफ गर्ने शैलीले मलाई चुम्बकले फलाम खिचेझैँ गर्दै थियो । वृद्ध मानिसलाई चुम्बक मान्दै मेरो शरीर र मन उनैसँग सवाल गर्ने स्थितिमा पुगेको पत्तै भएन । मेरा केही सवालका जवाफ वृद्ध मानिसले यसरी दिँदै थिए । उनी एक महिलालाई देखाउँदै भन्दै थिए, ‘उनी मेरी जहान । हामी अमेरिकाबाट घर फर्केको ।’ फेरि मेरो सवालले वृद्धलाई झम्टिहाल्यो, ‘बुबाको पहाडघर कहाँ नि ?’ मेरो प्रश्न खस्न नपाउँदै वृद्ध मानिस यसरी खुले, जसरी स्वीटरको एक छेउको बिट फुस्किँदा पूरा स्विटरको जे हालत हुन्छ, त्यसरी नै । पुरानो घर पाल्पा । अहिले हामी बूढाबुूढी बुटवल बस्छौँ । चार भाइ छोरा चार देशमा बस्छन्, आ–आफ्ना परिवारका साथ । जेठो अमेरिका, माइलो अस्ट्रेलिया, साइँलो बेलायत अनि कान्छो बेल्जियम । छोरी–ज्वाइँ क्यानडा । हामी अहिले जेठो छोराको छोरो (मेरो नाति) जन्मेको थियो । ६ महिना उतै बसेर फर्केको । मेरो छुचो मुखले प्याच्च भनिहाल्यो । ए, बुबाआमा ‘तेल भिसामा’ अमेरिका जानुभएको । सायद बूढा मानिसलाई घत परेछ कि के हो, हौसिँदै भने हो बाबु हो ।
नाति जन्मेपछि छोरा–बुहारीले कर गर्न थाले, हामी बूढाबूढीलाई । नाति हेर्न पनि हुने भेटघाट पनि हुने, बूढीले बच्चालाई तेल लगाइदिन पनि हुने । आखिर हामीले गर्न सक्ने त्यही त हो नि । मैले पनि बूढाको जोसलाई अझ थप्दै गएँ । बूढा झन् खुल्दै गए । ‘सबै कुरा त राम्रै हो बुबा, तर बूढो शरीर लिएर नेपाल बस्दा पिर लाग्दैन ?’ ‘हो बाबु, पहिला सन्तान धेरै भएर दुःख पाइयो, अहिले सबै बाहिर बस्छन्, पैसा त पठाइदिन्छन् तर बिरामी पर्दा यसो हेर्ने कोही छैनन् । बूढी सकी–नसकी गर्दै छे । ऊ थला परेको दिन तातोपानी दिने मानिस पनि छैन ।’ एकै सासमा बूढाले मनको तुष पोखे । अघि नै भनिसकेँ, मेरो छुचो मुखले फेरि रूप देखाइहाल्यो । ल बुबा पनि तीन दिन थुनिने मेसो मिलेछ । बूढाले किन बाबु भनी ? प्रश्न तेस्र्याए । छोराबुहारी सबै विदेशमा भएपछि बूढो शरीरलाई एकमुट्ठी सासले छोडेपछि छोराबुहारी नेपाल नआइपुगी अन्तिम संस्कार गर्न भएन । अनि मृत शरीरलाई काठको बाकसमा थुन्नुपरेन ? सबैजना जम्मा हुन कम्तीमा तीन दिन लागिहाल्छ । त्यसैले तीन दिन मृत्युपछि कैदमा पर्ने अवस्था सिर्जना हुने भएछ । बूढाबाको अनुहार औंसीको आकाशजस्तै कालो भयो । बूढाले मन नलागी–नलागी भने, ‘के गर्नु बाबु, पूर्वजन्मको लेखा । आफ्नो भागभोग ।’ शायद बूढालाई नराम्रो लागेछ कि के हो आफ्नो सामान लिँदै प्लेन कुर्ने कोठातिर लागे ।
वास्तवमा माथिको घटनाले पोल्ने थुप्रै परिवार तपाईंहाम्रै वरिपरि छन् । पाल्पाली बूढाबूढी त प्रतिनिधि पात्र मात्र हुन् । ‘तेल भिसा’मा अमेरिका पुग्ने बूढाबूढीलाई हाम्रो समाजले कसरी हेर्छ ? किन नेपाली मध्यमवर्गीय परिवारका बूढाबूढी तेल भिसा लिन बाध्य भए ? यसको प्रमुख कारण कहिलेदेखि सुरु भयो ? सबैभन्दा बढी मानवशास्त्री र समाजशास्त्रीको अध्ययन, अध्यापनको विषयवस्तु हो भन्न त्रिभुवन विश्वविद्यालयको ढोकासम्म पुग्नै पर्दैन । सामान्यतया यात्राको उद्देश्यअनुसार भिसाको प्रकार तय हुन्छन् । खेलाडी, व्यापारी, डिप्लोम्याट, परराष्ट्र कर्मचारी, राजनीतिकर्मी, सरकारप्रमुख, मन्त्री, पत्रकार, फिजिसियन, प्रोफेसर, स्कलर, शिक्षक, धार्मिक कामदार, पर्यटक, पर्यटन ट्रेडर र इन्भेस्टर आदिलाई विभिन्न नामको भिसा हरेक देशले आफ्ना कानुनको अधीनमा रही दिने गर्दछ । हाल नेपालमा सबैले बुझ्ने केही भिसाहरू यसप्रकार छन्– विद्यार्थी भिसा, कामदार भिसा, कूटनीतिक भिसा, टुरिस्ट भिसा, डीभी भिसा र दलाल भिसा । कामदार भिसाबाहेक अन्य भिसामा विदेश जानेहरूको विशेष योगदानले आजभोलि जन्म दिएको नयाँ भिसा जनजिब्रोमा चर्चित हुँदै छ । त्यही चर्चित भिसाको अवैधानिक नाम हो, तेल भिसा !
तीसवर्षे पञ्चायती बन्द समाजले निर्माण गरेका हरेक समस्यालाई समाधान गर्ने वचन र सङ्कल्पका साथ ल्याइएको ०४६ को परिवर्तनको धार पञ्चायती व्यवस्थातिरै फर्कन सुरु गर्ने कारणले नयाँ–नयाँ समस्या थपिँदै थियो । समस्या पहिल्यै काफी थिए । अनावश्यक रूपले गिरिजाप्रसादको लहडमा थोपरिएको ०५१ को मध्यावधि चुनावले ०४६ को परिवर्तनलाई स्वीकार नगर्ने देशी–विदेशी शक्तिसँग माओवादीको मनपेट मिल्न जाँदा माओवादी नामको विद्रोह जन्माइयो । राजनीतिक रूपले पञ्चायती समाज जेल नै थियो । झन् आर्थिक अवस्था कस्तो थियो भन्न अर्थशास्त्री हुनै परेन । अन्याय, अत्याचार, बेरोजगारी, रुमानी सपनालाई जनताको जनजीविकासँग जोड्दै अनावश्यक रूपले लादिएको माओवादी ध्वंशले नेपालको मध्यम वर्गलाई लथालिङ्ग बनाउनुको परिणाम उनीहरू निर्वाहमुखी कृषिबाट विमुख हुँदै केवल बच्चाको शिक्षादीक्षालाई जोड दिँदै सहर पस्न बाध्य हुनुको एक प्रमुख कारण हो, कालान्तरमा विदेश पलायनको आधार ।
मध्यम वर्ग शिक्षित हुँदै जानु साथसाथै माओवादी ध्वंश चर्कंदै जानुले शिक्षित युवा बेरोजगार बन्दै थिए । उनीहरू केवल दुई विकल्प रोज्न बाध्य थिए । विदेश पलायन हुने कि माओवादी ध्वंशमा संग्लग्न हुने । शिक्षित युवाहरू सक्ने जति विद्यार्थी भिसामा विदेश पलायन भए भने नसक्नेहरूलाई दलालले गुन लगाए । तिनै शिक्षित युवाहरू जसले विदेशी भूमिमा पुग्ने अवसर पाए, उनीहरू कठिन सङ्घर्षमार्फत आफूलाई स्थापित गर्दै सम्बन्धित देशको कागज प्राप्त गर्न सफल भए । सोही कागजको भरपूर प्रयोग नै विदेशी भूमिमा सपरिवार बस्ने आधार हुनु आफैँमा जायज हुने भइहाल्यो । विदेशी भूमिमा त्यही देशको नियम–कानुनअनुसार सबैले काम गर्नुपर्ने कारण र महँगो जीवन शैलीलाई जीवन्त राख्न कठिन पर्नु स्वाभाविक नै हो । प्राकृतिक नियम नै हो, सन्तान जन्मनु । विदेशी भूमिमा सन्तान जन्माउन आर्थिक रूपले अति नै महँगो हुनै अझ त्यसमा साना बच्चाको हेरचाह झन् धान्नै नसकिने हुनुले आफन्तको साथ माग्नु के नै अनौठो भयो र ? घुम्न पनि मिल्ने, उनीहरूको आर्थिक समस्या पनि सल्टाइदिने तेल भिसालाई मातापिताले स्वीकार गर्नु आफैँमा मनासिव नै देखिन्छ । अरूबेला बुबाआमालाई घुमाउन भिसा माग्दा नदिने देश पनि मानवीय संवेदनालाई स्वीकार गर्दै भिसा दिन बाध्य हुने हुँदा हाम्रा मध्यमवर्गका बूढाबूढी तेल भिसामा विदेश जाने लहर नै चल्न थालेको ट्रान्जिट हलमा भेटिने वृद्ध बा–आमाहरूको सङ्ख्या बढ्नुले प्रमाणित गरिरहेकै छन् ।
विदेश जाँदा हाँसी–हाँसी जाने बा–आमाहरू विदेशी भूमिमा आफ्ना सन्तानले भोगिरहेका समस्या देख्दा मर्माहत छन् । अझ फेरिँदै गरेको भाषा, संस्कृति, रहनसहन, परम्परा र धर्मलाई जीवित राख्न कठिन हुँदै गरेको वस्तुस्थिति देख्दा मन अमिलो बनाउन बाध्य छन् । आफ्नो देशको बिग्रिएको राजनीतिले आफ्ना सन्तान गाउँघर छाडेर परदेशी भूमिमा फगत सुनौलो भविष्यको नाममा तमाम समस्या झेल्दै बस्नुको पीडा शब्दमा वर्णन गर्न सक्दैनन्, न त उनीहरू आफ्ना सन्तानलाई आफूसँगै नेपाल ल्याउन समर्थ हुन्छन्, न उतै बस्न राजी हुन्छन् । सुन्दर भविष्य भन्दै कहिलेसम्म विदेशी भूमिमा बस्ने ? न त आफ्ना सन्तानले सही जवाफ दिन सक्छन् न उनीहरूलाई पैसाको पछि नलाग बरु आफ्नै मातृभूमिमा जे–जस्तो छ, खाएर बस भन्न नै सक्छन् । प्रत्येक नेपालीको थाप्लोमा उन्नाइस हजार वैदेशिक ऋण भएको मुलुकमा आउ यतै केही गरौँ भन्ने न जाँगर छ न हिम्मत नै ।
यस्तो परिबन्दमा विदेशी भूमिबाट जीर्ण शरीर लिएर मन अमिलो बनाउँदै स्वदेश फिर्ने हाम्रो मध्यम वर्गको नियति के पूर्वजन्मको लेखा भन्दै बस्नुमा नै छ त ? कि सरकार र योजनाविद्लाई सराप्दै काठको बाकसमा थुनिएर इहलीला समाप्त गर्नुमा छ ? के हाम्रा समाजशास्त्री र मानवशास्त्रीहरू केवल किताब पढेका गँवारहरू नै हुन् त ? कि पुस्तकमा पुष्पक विमान उडाउने घरमा भित्तेघडीको ब्याट्री फेर्न नजान्नेहरूले देशलाई ‘अङ्गीकृत नागरिक’को हातमा सुम्पँदै नेपाली वंशजलाई अङ्गीकृतमा बदल्ने गुरुयोजना तयार पारिसकेकै हुन् त ? न आफू अगाडि बढ्छन् न अरूलाई बढ्ने वातावरण नै दिन्छन् । तिनै राजनीतिक नेतृत्वलाई सराप्दै तेल भिसा कुर्दै बस्नेमध्येमै हामी पनि पुग्ने हो त ? नेपाल र नेपालीले नजरअन्दाज गरेको एउटा रोग तेल भिसा महारोगमा परिणत नहोस् भन्ने कामना गर्नुसिवाय अरू त के नै छ र !
नाति जन्मेपछि छोरा–बुहारीले कर गर्न थाले, हामी बूढाबूढीलाई । नाति हेर्न पनि हुने भेटघाट पनि हुने, बूढीले बच्चालाई तेल लगाइदिन पनि हुने । आखिर हामीले गर्न सक्ने त्यही त हो नि । मैले पनि बूढाको जोसलाई अझ थप्दै गएँ । बूढा झन् खुल्दै गए । ‘सबै कुरा त राम्रै हो बुबा, तर बूढो शरीर लिएर नेपाल बस्दा पिर लाग्दैन ?’ ‘हो बाबु, पहिला सन्तान धेरै भएर दुःख पाइयो, अहिले सबै बाहिर बस्छन्, पैसा त पठाइदिन्छन् तर बिरामी पर्दा यसो हेर्ने कोही छैनन् । बूढी सकी–नसकी गर्दै छे । ऊ थला परेको दिन तातोपानी दिने मानिस पनि छैन ।’ एकै सासमा बूढाले मनको तुष पोखे । अघि नै भनिसकेँ, मेरो छुचो मुखले फेरि रूप देखाइहाल्यो । ल बुबा पनि तीन दिन थुनिने मेसो मिलेछ । बूढाले किन बाबु भनी ? प्रश्न तेस्र्याए । छोराबुहारी सबै विदेशमा भएपछि बूढो शरीरलाई एकमुट्ठी सासले छोडेपछि छोराबुहारी नेपाल नआइपुगी अन्तिम संस्कार गर्न भएन । अनि मृत शरीरलाई काठको बाकसमा थुन्नुपरेन ? सबैजना जम्मा हुन कम्तीमा तीन दिन लागिहाल्छ । त्यसैले तीन दिन मृत्युपछि कैदमा पर्ने अवस्था सिर्जना हुने भएछ । बूढाबाको अनुहार औंसीको आकाशजस्तै कालो भयो । बूढाले मन नलागी–नलागी भने, ‘के गर्नु बाबु, पूर्वजन्मको लेखा । आफ्नो भागभोग ।’ शायद बूढालाई नराम्रो लागेछ कि के हो आफ्नो सामान लिँदै प्लेन कुर्ने कोठातिर लागे ।
वास्तवमा माथिको घटनाले पोल्ने थुप्रै परिवार तपाईंहाम्रै वरिपरि छन् । पाल्पाली बूढाबूढी त प्रतिनिधि पात्र मात्र हुन् । ‘तेल भिसा’मा अमेरिका पुग्ने बूढाबूढीलाई हाम्रो समाजले कसरी हेर्छ ? किन नेपाली मध्यमवर्गीय परिवारका बूढाबूढी तेल भिसा लिन बाध्य भए ? यसको प्रमुख कारण कहिलेदेखि सुरु भयो ? सबैभन्दा बढी मानवशास्त्री र समाजशास्त्रीको अध्ययन, अध्यापनको विषयवस्तु हो भन्न त्रिभुवन विश्वविद्यालयको ढोकासम्म पुग्नै पर्दैन । सामान्यतया यात्राको उद्देश्यअनुसार भिसाको प्रकार तय हुन्छन् । खेलाडी, व्यापारी, डिप्लोम्याट, परराष्ट्र कर्मचारी, राजनीतिकर्मी, सरकारप्रमुख, मन्त्री, पत्रकार, फिजिसियन, प्रोफेसर, स्कलर, शिक्षक, धार्मिक कामदार, पर्यटक, पर्यटन ट्रेडर र इन्भेस्टर आदिलाई विभिन्न नामको भिसा हरेक देशले आफ्ना कानुनको अधीनमा रही दिने गर्दछ । हाल नेपालमा सबैले बुझ्ने केही भिसाहरू यसप्रकार छन्– विद्यार्थी भिसा, कामदार भिसा, कूटनीतिक भिसा, टुरिस्ट भिसा, डीभी भिसा र दलाल भिसा । कामदार भिसाबाहेक अन्य भिसामा विदेश जानेहरूको विशेष योगदानले आजभोलि जन्म दिएको नयाँ भिसा जनजिब्रोमा चर्चित हुँदै छ । त्यही चर्चित भिसाको अवैधानिक नाम हो, तेल भिसा !
तीसवर्षे पञ्चायती बन्द समाजले निर्माण गरेका हरेक समस्यालाई समाधान गर्ने वचन र सङ्कल्पका साथ ल्याइएको ०४६ को परिवर्तनको धार पञ्चायती व्यवस्थातिरै फर्कन सुरु गर्ने कारणले नयाँ–नयाँ समस्या थपिँदै थियो । समस्या पहिल्यै काफी थिए । अनावश्यक रूपले गिरिजाप्रसादको लहडमा थोपरिएको ०५१ को मध्यावधि चुनावले ०४६ को परिवर्तनलाई स्वीकार नगर्ने देशी–विदेशी शक्तिसँग माओवादीको मनपेट मिल्न जाँदा माओवादी नामको विद्रोह जन्माइयो । राजनीतिक रूपले पञ्चायती समाज जेल नै थियो । झन् आर्थिक अवस्था कस्तो थियो भन्न अर्थशास्त्री हुनै परेन । अन्याय, अत्याचार, बेरोजगारी, रुमानी सपनालाई जनताको जनजीविकासँग जोड्दै अनावश्यक रूपले लादिएको माओवादी ध्वंशले नेपालको मध्यम वर्गलाई लथालिङ्ग बनाउनुको परिणाम उनीहरू निर्वाहमुखी कृषिबाट विमुख हुँदै केवल बच्चाको शिक्षादीक्षालाई जोड दिँदै सहर पस्न बाध्य हुनुको एक प्रमुख कारण हो, कालान्तरमा विदेश पलायनको आधार ।
मध्यम वर्ग शिक्षित हुँदै जानु साथसाथै माओवादी ध्वंश चर्कंदै जानुले शिक्षित युवा बेरोजगार बन्दै थिए । उनीहरू केवल दुई विकल्प रोज्न बाध्य थिए । विदेश पलायन हुने कि माओवादी ध्वंशमा संग्लग्न हुने । शिक्षित युवाहरू सक्ने जति विद्यार्थी भिसामा विदेश पलायन भए भने नसक्नेहरूलाई दलालले गुन लगाए । तिनै शिक्षित युवाहरू जसले विदेशी भूमिमा पुग्ने अवसर पाए, उनीहरू कठिन सङ्घर्षमार्फत आफूलाई स्थापित गर्दै सम्बन्धित देशको कागज प्राप्त गर्न सफल भए । सोही कागजको भरपूर प्रयोग नै विदेशी भूमिमा सपरिवार बस्ने आधार हुनु आफैँमा जायज हुने भइहाल्यो । विदेशी भूमिमा त्यही देशको नियम–कानुनअनुसार सबैले काम गर्नुपर्ने कारण र महँगो जीवन शैलीलाई जीवन्त राख्न कठिन पर्नु स्वाभाविक नै हो । प्राकृतिक नियम नै हो, सन्तान जन्मनु । विदेशी भूमिमा सन्तान जन्माउन आर्थिक रूपले अति नै महँगो हुनै अझ त्यसमा साना बच्चाको हेरचाह झन् धान्नै नसकिने हुनुले आफन्तको साथ माग्नु के नै अनौठो भयो र ? घुम्न पनि मिल्ने, उनीहरूको आर्थिक समस्या पनि सल्टाइदिने तेल भिसालाई मातापिताले स्वीकार गर्नु आफैँमा मनासिव नै देखिन्छ । अरूबेला बुबाआमालाई घुमाउन भिसा माग्दा नदिने देश पनि मानवीय संवेदनालाई स्वीकार गर्दै भिसा दिन बाध्य हुने हुँदा हाम्रा मध्यमवर्गका बूढाबूढी तेल भिसामा विदेश जाने लहर नै चल्न थालेको ट्रान्जिट हलमा भेटिने वृद्ध बा–आमाहरूको सङ्ख्या बढ्नुले प्रमाणित गरिरहेकै छन् ।
विदेश जाँदा हाँसी–हाँसी जाने बा–आमाहरू विदेशी भूमिमा आफ्ना सन्तानले भोगिरहेका समस्या देख्दा मर्माहत छन् । अझ फेरिँदै गरेको भाषा, संस्कृति, रहनसहन, परम्परा र धर्मलाई जीवित राख्न कठिन हुँदै गरेको वस्तुस्थिति देख्दा मन अमिलो बनाउन बाध्य छन् । आफ्नो देशको बिग्रिएको राजनीतिले आफ्ना सन्तान गाउँघर छाडेर परदेशी भूमिमा फगत सुनौलो भविष्यको नाममा तमाम समस्या झेल्दै बस्नुको पीडा शब्दमा वर्णन गर्न सक्दैनन्, न त उनीहरू आफ्ना सन्तानलाई आफूसँगै नेपाल ल्याउन समर्थ हुन्छन्, न उतै बस्न राजी हुन्छन् । सुन्दर भविष्य भन्दै कहिलेसम्म विदेशी भूमिमा बस्ने ? न त आफ्ना सन्तानले सही जवाफ दिन सक्छन् न उनीहरूलाई पैसाको पछि नलाग बरु आफ्नै मातृभूमिमा जे–जस्तो छ, खाएर बस भन्न नै सक्छन् । प्रत्येक नेपालीको थाप्लोमा उन्नाइस हजार वैदेशिक ऋण भएको मुलुकमा आउ यतै केही गरौँ भन्ने न जाँगर छ न हिम्मत नै ।
यस्तो परिबन्दमा विदेशी भूमिबाट जीर्ण शरीर लिएर मन अमिलो बनाउँदै स्वदेश फिर्ने हाम्रो मध्यम वर्गको नियति के पूर्वजन्मको लेखा भन्दै बस्नुमा नै छ त ? कि सरकार र योजनाविद्लाई सराप्दै काठको बाकसमा थुनिएर इहलीला समाप्त गर्नुमा छ ? के हाम्रा समाजशास्त्री र मानवशास्त्रीहरू केवल किताब पढेका गँवारहरू नै हुन् त ? कि पुस्तकमा पुष्पक विमान उडाउने घरमा भित्तेघडीको ब्याट्री फेर्न नजान्नेहरूले देशलाई ‘अङ्गीकृत नागरिक’को हातमा सुम्पँदै नेपाली वंशजलाई अङ्गीकृतमा बदल्ने गुरुयोजना तयार पारिसकेकै हुन् त ? न आफू अगाडि बढ्छन् न अरूलाई बढ्ने वातावरण नै दिन्छन् । तिनै राजनीतिक नेतृत्वलाई सराप्दै तेल भिसा कुर्दै बस्नेमध्येमै हामी पनि पुग्ने हो त ? नेपाल र नेपालीले नजरअन्दाज गरेको एउटा रोग तेल भिसा महारोगमा परिणत नहोस् भन्ने कामना गर्नुसिवाय अरू त के नै छ र !