एक्काईसौं शताब्दीको डिजिटल संसार

बिसं २०४६ तथा २०६३ सालको राजनीतिक परिवर्तनले नेपालको सहकारी क्षेत्र विस्तार तथा सुदृढ हुँदै आएकोछ । अहिले देशमा ३० हजार ८ सय ७९ सहकारी संस्थाहरु कृयाशिलछन् । ती मध्ये १ सय २५ सहकारी संस्थाहरु संघीय अधिनमा छन्, ६ हजार २ प्रदेशका अधिनमा छन् भने २३ हजार ७ सय ५९ स्थानिय सरकारका अधिनमा छन् । वित्तिय क्षेत्रमा काम गर्ने , बिशेषतः बचत तथा ऋण सहकारीको संख्या झण्डै १३ हजार रहेकोछ । बचत तथा ऋण सहकारीमा ९४.२२ अरब रुपैयाको शेयर पूँजि छ भने ती सहकारीले ४ सय ७८ अरब निक्षेप संकलन र ४ सय २७ अरब ऋण लगानी गरेकाछन् । सहकारी क्षेत्रमा ७३ लाख मानिस आवद्धछन् र त्यसमध्ये ५६ प्रतिशत महिला रहेकोछ । सहकारी क्षेत्रले ९१ हजार भन्दा बढी व्यक्तिलाई प्रत्यक्ष रोजगारी प्रदान गरेकोछ । सहकारी संस्थाहरु उत्पादन, सेवा तथा व्यवसाय र वित्तिय क्षेत्रमा कार्यरतछन् । कूल राष्ट्रिय आयमा सहकारी क्षेत्रको योगदान ३ प्रतिशत रहेको अनुमान छ । समग्रतामा हेर्दा वित्तिय क्षेत्रका सहकारीहरुको भूमिका र योगदान नै निर्णायक रहेकोछ र अधिकांश हिस्सा त्यसैले ओगटेकोछ । समाजमा हुँदै आएको परिवर्तन अनुसार वित्तिय क्षेत्रका सहकारीले आफ्नो सेवालाई विस्तार गर्न, सिघ्र, सुरक्षित, भरपर्दो र मितव्ययी बनाउन प्रविधिको प्रयोग अनिवार्य रहेकोछ ।

ईसं २००७ मा स्मार्टफोन प्रचलनमा आयो । ईसं २००७÷०८ मा बिश्वमा वित्तिय संकट देखा पर्यो । त्यसको दश बर्षको छोटो अवधिमा वित्तिय क्षेत्र वा बैंकिंग क्षेत्रका परम्परागत अभ्यासमा आधारभूत परिवर्तन देखा पर्यो । स्मार्टफोन लगायतको नयाँ प्रविधिले वित्त र प्रविधिको समागन गरी वित्तिय कारोवारका नयाँ तरिकालाई तीब्र ढंग अघि बढायो । अहिले विश्वमा अनलाईन कारोबार, नगदरहित कारोबार र डिजिटल मुद्राको प्रयोग बढ्दोछ । यो अवधिको परिवर्तनलाई पहिलो वित्तिय क्रान्ति भन्ने गरिएकोछ । कोभिड–१९ को महामारीको बिचमा त्यस प्रकृयालाई थप तीब्र बनाएकोछ । अमेरिकी राष्ट्रिय आर्थिक परिषदका पूर्व निर्देशक ग्यारी कोहनले ३० अप्रिल २०२० को फाईनाईन्सियल टाईम्समा लेखेका थिए, “कोरोनाले नगद लोप हुने प्रकृयालाई तीब्रता दिएकोछ ।” उनले थपे, “मैले विगत पाँच हप्ता सम्म एउटा पनि सिक्का वा बैंक नोट छोएको छैन र केवल अत्यधिक रुपमा विद्युतिय भुक्तानी र क्रेडिटकार्डमा भर परेकोछु र त्यो मात्र मैले छोएकोछु । म मात्र होईन ढिला विकासमा महामारीले राक्षसी धक्का दिएकोछ र सही दिशामा बढीरहेकोछ ।”

अहिले विश्वव्यापी रुपमा फिन्टेक फर्महरुले कम्प्युटर प्रोगाम र अरु प्रविधिको प्रयोगबाट वित्तिय सेवालाई सहज र सबल बनाईरहेकाछन् । एकातर्फ कोभिड महामारीले होटल, हवाईजहाज, यातायात, उत्पादन क्षेत्रका कम्पनीहरु जसको ग्राहकसंग सिधा सम्पर्क हुने गर्दथ्यो, ती व्यवसायहरु गम्भीर नोक्सानीमा परे भने अर्कोतिर ठूला टेक कम्पनीहरु जो अनट्याक्ट् व्यवसायमा थिए आर्थिक रुपले झनै सम्पन्न भए । फेसबुक, अमेजोन, नेटफिक्स, गूगल, माईक्रोसफ्ट, एप्पल, अलिबाबा, टेन्सेन्ट लगायतका कम्पनीहरु त्यसका उदाहरणहरु हुन् । मुद्रा र वित्तको क्षेत्रमा नयाँ अवस्था देखा पर्यो । अन्तराष्ट्रिय भुक्तानी बैंक सर्वेक्षण २०२० ले विश्वका झण्डै ८० प्रतिशत केन्द्रिय बैंकहरुले राष्ट्रिय डिजिटल मुद्रा सम्बन्धमा काम गरिरहेको जनाएकोछ । राष्ट्रिय डिजिटल मुद्राको प्रयोग पछि उपभोक्ता र व्यवसायीले मोबाईल वालेट डाउनलोड गर्ने र भुक्तानी लिने दिने गर्दछन् । यो प्रविधिको प्रयोगले कागजी मुद्रा विस्थापित हुनेछ । यो अवस्थालाई विश्वको दोश्रो वित्तिय क्रान्ति भनिएकोछ ।

सन् २०१६ देखि चौथो औद्योगिक क्रान्ति आरम्भ भएको थियो । औद्योगिक क्रान्तिको विस्तार स्वरुप डिजिटल क्रान्तिको विकास सम्भव भएकोछ । डिजिटल प्रविधिमा कृतिम बौद्धिकता, डीप लर्निंग, व्लकचेन, डाटा, ल्काउड र ईन्टरनेट अफ थिंक्स्को विकास गरेकोछ । फिन्टेक कम्पनीहरुले कृतिम बौद्धिकता, बिगडाटा, रोबोटिक प्रासेस अटोमेशन र ब्लकचेनको प्रयोग शुरु गरेकाछन् । कृतिम बौद्धिकताले परंपरागत बैकिंग सेवामा प्रयोग हुने स्वर पहिचान, प्राकृतिक भाषा प्रोसेसिंग र कम्प्युटर भिजन प्रोसेसिंगले खातावालाको खाता व्यवस्थापन, जाली कारोबार पत्ता लगाउन र जोखिम व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्दछ । यसैगरी ग्राहकका खर्चका बानी, ग्राहकबारे राम्ररी थाहा पाउन सघाउँदछ । वित्तिय संस्थाहरुले ग्राहक सेवाको निम्ति च्याटबटको प्रयोग शुरु गरेकाछन् । बिगडाटाले ग्राहकको लगानी र बजारको परिवर्तन अनुमान गर्दछ । जसबाट नयाँ रणनीति र पोर्टफोलियो श्रृजना गर्न सघाउँदछ र ग्राहकको खर्चको बानी बिश्लेषण गर्न, ठगी पत्ता लगाउन र बजार रणनीति बनाउन सहयोग गर्दछ ।

चीनले डिजिटल यूआनको कारोबारलाई राष्ट्रव्यापी बनाएकोछ । भारतले डिसेम्बर १, २०२२ बाट डिजिटल मुद्रा ईरुपीलाई मुम्बै, नयाँ दिल्ली, बैगलुरु र भुवनेश्वरबाट परिक्षण प्रयोग शुरु गरेकोछ । त्यसलाई भारतका आठवटा बैंकहरुले सघाईरहेकाछन् । फिन्टेकको प्रयोग लगातार बढ्दोछ । उमेर समूहको आधारमा हेर्दा पच्चिसदेखि चौंत्तिस बर्ष उमेर समूहका ४८ प्रतिशतले र पैत्तिस देखि चवालिस बर्ष उमेर समूहका व्यक्तिहरुले फिन्टेकको प्रयोग गरेको पाईएकोछ ।