नेपालमा बिष्फोटक पदार्थको समस्या छँदैछ

नेपालमा शान्ति सम्झौता भएको १५ बर्ष नाघी सकेकोछ । नेपाली सेनाको डिमाईनिंग टोलीले व्दन्दमा बारुदी सुरुंग र बिष्फोटक पदार्थहरु निरन्तर रुपमा हटाउने वा नष्ट गर्ने कार्य गरिरहेको भए पनि व्दन्दको बेला बिछ्याइएका बारुदी सुरुंग र बिष्फोटक पदार्थहरु विभिन्न ठाउँमा बिष्फोटन हुने, सर्वसाधारणहरु, बालबालिकाहरु अंगभंग, घाईते र मृत्यु हुने गरेकाछन् । रोल्पामा चार जना बालबालिकाहरुको मृत्यु हुनु, सुर्खेतमा बिष्फोटन हुनु, ललितपुरमा ठूलो मात्रामा बिष्फोटक पदार्थहरु भेटिनु, दैलेख, रुकुममा र बेनीमा लुकाएर राखेको बिष्फोटक पदार्थहरु भेटिनु र ठाउँ ठाउँमा बिष्फोटनहरु हुनु त्यसका ज्वलन्त उदाहरणहरु हुन् । सुरक्षा निकायका एक प्रतिवेदन अनुसार २०७४ आम निर्वाचन ताका देशभरिमा ४७९ स्थानमा बिष्फोटक पदार्थहरु भेटिएका थिए ।

कास्कीको साधि खोलामा २ वर्ष अगाडि मात्र बम भेटिएको छ ।

कालिकोट जिल्ला अति व्दन्द प्रभाबित जिल्ला मध्ये एक रहेको कारणले बेला बेलामा घटनाहरु घटेको देखिन्छ । त्यहाँ धेरै भिडन्तहरु भएकोले अझै पनि बेला बेलामा ग्रिनेड र बिष्फोटक प्रदार्थहरु भेटिने गरेकाछन् । ५ वर्ष अगाडि सदरमुकाममा २ वटा गे्रनाइट बच्चाहरुले भेटाएर खेलाउने क्रममा दुबै जना बच्चाहरुको मूत्यु भएको थियो । अझै पनि यहाँका मानिसहरु त्रसित छन । त्यहाँ नेपाली सेना, प्रहरी, जिल्ला प्रसासनले जनचेतनाका कार्यक्रमहरु गरिहेको छ । उक्त जिल्लामा केही वर्ष अगाडि पोखरी खन्दा सकेट बम पड्किएर नुहाउन बसेका २ जना बच्चाहरु मृत्यु भएको थियो ।

बैशाख १८, २०७७ मा रोल्पाको गैरीगाउँमा साँझ छ बजे भएको विस्फोटनामा त्रिवेणी गाउँपालिका वडा नं ७ निवासी लाल बहादूर खत्रीका छोरा विजय खत्री – ५ र बिमला खत्री – ११, सोही गाउँमा बस्ने ओज बहादूर डाँगीका छोरा नोखिराम डाँगी – १४, लक्ष्मण नेपालीको छोरा गौरब नेपाली – १३ को घटनास्थल मै क्षतविक्षत रुपमा मृत्यु भएको थियो ।

२०७८ साल कार्तिक ६ गतेका दिन सुर्खेत जिल्लाको वीरेन्द्रनगर ७ कटकुवा सामुदायिक बनमा बिहान नौ बजे एक अर्को बिष्फोटन भएकोछ । नयाँ सबुज गणको फायरिंग रेन्ज ईलाकामा लामो आकारको बिष्फोटक पदार्थमा टेक्दा बिष्फोटन भई घाँस दाउरा गर्न गएका विरेन्द्रनगर नगरपालिका वार्ड नं ७ बस्ने बर्ष १४ को नरेश नेपाली र बर्ष १९ को लिला नेपाली घाईते भएकाछन् र नरेश नेपालीको आँखामा चोट लागेकोछ ।

२०७९ को बैशाखमा भएको ७५३ स्थानीय तहको निर्वाचनमा १० हजार ७५६ मतदान स्थल र २१ ह्जार ९५५ मतदान केन्द्र तोकिएका थिए । त्यसमा २ हजार ९४६ अति संबेदनशील र ४ हजार ४२३ संबेदनशील र ३ हजार ३८७ कम संबेदनशिल क्षेत्र तोकिएको थियो । (अनलाईन रेडियो नेपाल) चुनावको लागि सरकारले १ लाख ६८ हजार सुरक्षाकर्मि परिचालित गरेको थियो (द नेपालिज भ्वाईस) । यो राम्रो पक्ष हो । तर संचारमाध्यमले दिएको समाचार अनुसार चुनाव अघि र चुनावको दौरानमा नेपालको कैयौं भूभागमा बिष्फोटक पदार्थहरु प्रयोग भए, बेवारिसे अवस्थामा भेटिए, बरामद गरिए । त्यस बिचमा भएको २० बटा स्थानका बिष्फोटक पदार्थको बिषयमा बिष्लेषण गर्दा ती बिष्फोटक पदार्थहरुले रुपन्देही, दैलेख, सुर्खेत, बाँके, काठमाडौं, कन्चनपुर, बैतडी, ईटहरी, झापा, रुकुम, हुम्ला, कैलाली, सप्तरी, भक्तपुर, दांग, ताप्लेजुंग गरी १६ जिल्ला प्रभावित बनाएको थियो

ती बिष्फोटक पदार्थहरु भेटिएको वा बिष्फोटन भएकोमा खास गरी सर्वसाधारणहरु हिँडडुल गर्ने स्थानहरु, व्यापारिक स्थल वा व्यापारिक व्यक्तिहरुको पसल, उम्मेदवार बन्नेको घरको वरपर, जंगल, सर्वसाधारणहरुको जमिन, डेरा गरेको घर, मतदान केन्द्रका वरिपरि भेटिए ।

बिस स्थानका बिष्फोटक पदार्थहरुमध्ये ९ स्थानमा कस्तो खालको बिष्फोटक पदार्थ भनेर समाचारमा उल्लेख नगरी खाली बम मात्र भनिएकोछ । सकेट बम ६ स्थानमा, सुतली बम २ स्थानमा र पाईप, सिलिन्डर र प्रेसर कुकर बम एक एक स्थानमा पाईएकोेछ । त्यसको अर्थ सवै भन्दा बढी सकेट बम प्रयोग भएकोछ । जो ३० प्रतिशतको हाराहारीमा रहेकोछ । २० वटा मध्ये ७ वटा दशबर्षे व्दन्दकालको रहेको पाईएको छ । यो संख्या करीब ३५ प्रतिशत रहेकोछ । फेला परेका ८ वटा मध्ये ७ वटा नेपाली सेनाले निश्क्रिय पारेको थियो भने भक्तपुरमा प्रहरीले निश्क्रिय पारेको थियो । बिष्फोटक पदार्थहरु भेटिएमा खबर गर्नु पर्दछ भन्ने सचेतना सर्वसाधारणहरुमा भएको देखिन्छ । प्रायजसो उनीहरुले पहिला वडा कार्यालयमा खबर गर्ने, वडा कार्यालयले प्रहरीलाई खबर गर्ने, प्रहरीले सेनालाई खबर गरे पछि सेनाको निश्क्रिय पार्ने सम्पूण तयारी सामान सहित स्थलमा पुगेर निश्क्रिय पार्ने काम हुने गरेको छ । ती कामको लागि नेपाली सेनासित २ सय भन्दा बढी तालिम प्राप्त सैनिकहरु, अन्तराष्ट्रिय मापदण्ड अनुसार निश्क्रिय पार्ने दक्षता (जस्लाई अन्तराष्ट्रिय माईन एक्सन स्टान्डर्ड भनिन्छ ), संयुक्त राष्ट्रसंघबाट मान्यता प्राप्त ल्पाटुनहरु, आधुनिक औजारहरु, निश्क्रिय पार्ने क्षमता, सूचना व्यवस्थापन संयन्त्र, अन्तराष्ट्यि मापदण्ड अनुसारको तालिम आदि रहेकोछ ।

बिष्फोटक पदार्थ प्रयोग गर्ने समूहहरुमा नेकपा (माओवादी), जनमुक्ति सेना पार्टी, हिमाल सुरक्षा परिषद, हारालुङ समूह, कांग्रेस फ्रन्ट अफ नेपाल, किरात लिम्बुआन राट्रिय परिषद, लिम्बुआन मुक्तिमोर्चा राष्ट्रिय पार्टी, नेकपा (शिवादी) रहेकाछन् ।

ती बिष्फोटक पदार्थहरु प्रयोगकर्ता समूहरुको मूख्य मागहरुमा चुनाब बहिष्कार, एमसिसिको बहिष्कार, संघियताको बिरोध र हिन्दूराज्यको स्थापना, क्षेत्रिय र जातिय राज्यको स्थापना, आतंक र लुटपाटको लागि गरिएको देखिएकोछ ।

हालसालै मात्र बेनीमा व्दन्दको अवशेषको रुपमा रहेको रकेट लन्चर फेला परेकोछ । रुकुम, कालिकोट, सल्यान, रोल्पा जाजरकोट तिर कता कता यस्ता बारुदी सुरुंगका घटनाहरु सुनिराखेका छौँ । तत्कालिन माओबादीले फ्यालेको सकेट बमहरु, घरेलु बमहरु जंगलमा यत्रतत्र छरिएको छ ।

१८ साउन २०७९ मा मुस्ताङको वारगुङ मुक्तिक्षेत्र गाउँपालिका ३ तेताङ्ग माथिको प्याङ्ग भन्ने उच्चलेकको ओढारमा मङ्गलबार बेलुका करिब ५ बजेतिर जिम्बु खोज्न जाने क्रममा शङकास्पद बस्तु भेटिएको र त्यो के रहेछ भनी खोल्ने क्रममा अचानक पड्किएर ४ जना युवा घाईते भएको जिल्ला प्रशासन कार्यालय मुस्तांगले जनाएको छ । घाइते हुनेमा म्याग्दीको मालिका गाउँपालिका वडा नं ३ दवाङका चार जना घाईते भएका थिए । जिम्बु खोज्न जाने टोलीमा पच्चीस जना थिए । दिउँसोको काम सकेर राती ओडारमा बास बसेका थिए । भात पकाउन दाउरा खोज्ने क्रममा उनीहरु घाईते भएका हुन् । घाइते हुनेहरुमा २३ बर्षिय तेजेन्द्र रोका, वारा गाउँ पालिकाका २२ बर्षिय रेस रोक्कामगर र टीका बुढा मगर र २५ बर्षिय दिलिप रोक्का मगर समेत घाईते भएकाछन् । रेस बुढा मगर र टीका बुढा मगरलाई सामान्य उपचार गरी घर फर्काईयो भने तेजेन्द्र र दिलिपलाई र् अस्पतालको लागि सिफारिस गरेकोछ । अस्पताल पुर्याउन र उपचार गर्नको लागि मुस्ताङको गाउँपालिकाले सहयोग गरेको थियो ।

त्यस क्षेत्रका सांसदहरुको भनाई अनुसार त्यो बिष्फोटक पदार्थ ३७ बर्ष पहिले खम्पा बिद्रोहको क्रममा छोडिएको हुन सक्ने बताएकाछन् । उनको भनाईमा खम्पा विद्रोह पछि बेला बेलामा विभिन्न बमहरु, कुहिएको बन्दूकका नालहरु भेटिएको बताएकाछन् । उक्त स्थानमा हायण्ड ग्रिनेड ६ वटा बत्ता आकारको बिष्फोटक पदार्थ भेटाएको र त्यसको सेनाले त्यसको अनुसन्धान गरिरहेको बताएका छन् ।

नेपालमा सन् २००६ मा शान्ति सम्झौता भई सन् २०११, जून १४ मा नेपाल माईन मुक्त देश भनेर घोषणा गरे पछि देशभित्रका विभिन्न निकाय, राजनीतिक पार्टीहरु र अन्तराष्ट्रिय जगतमा पनि बारुदी सुरुंग तथा बिष्फोटक पदार्थहरुको समस्या रहेन भन्ने भ्रम रहेकोछ । तर व्दन्द प्रभावित क्षेत्रहरुमा अझै पनि मानिसहरु, बालबालिकाहरु पूर्णरुपमा सुरक्षित बनेको छैन भन्ने कुराको प्रचारको अभाव रहेकोछ ।