द्वन्दकालको त्यो कालमय अर्घाखाँची
(सम्झनाको पानाबाट)
पूर्णशोभा चित्रकार
तत्कालीन माओवादी र सरकारको बिच द्वन्द चर्किरहेको बेला एकले अर्कोलाई सिध्याउने श्रृंखला चलेको थियो । सरकार र विद्रोही पक्षको बिचको द्वन्द भनिएपनि समाजका सवै वर्ग, तप्का, समुदायका मानिसहरु यो वा त्यो ढंगले प्रभावित बनिरहेको थियो । द्वन्दको त्यो चपेटामा ठूला मानिसहरू मात्र होइन अबोध बालबालिकाहरू पनि परे । उनीहरू हतियार र सूचना ओसार पसार गर्ने देखि लिएर सेनामा भरना भई लडाई लड्नको लागि समेत प्रयोग भए । बिद्यालयहरू शिक्षा आर्जनको ठाउँ नभई लडाईको तालिम केन्द्र बन्न पुगे । द्वन्दमा आमाबाबु गुमाएका कैयौँ बालबालिकाहरू आमाबाबुको माया, लेख पढ, खान लाउनबाट बन्चित बन्न पुगे । द्वन्दरत पक्षहरू, व्यक्ति, समाजले द्वन्दमा सहभागिता नबनेका कतिपय बालबालिकाहरूलाई पनि उनीहरूको निधारमा यो वा त्यो पक्षको भनी राजनीतिक रँग भरिदिए । बालबालिकाहरू कस्को परिवारमा जन्म लिने भन्ने उनीहरूले निर्णय गर्ने विषय थियो र ? तर उनीहरू विद्रोही पक्षका वा कुनै राजनीतिक पार्टीका छोरा छोरी वा कुनै सुरक्षाकर्मीका छोरा छोरा भनेर चिन्हित हुनु पर्यो । उनीहरू माथि ज्यादती भए । विद्यालय शान्ति क्षेत्र हुन् भन्ने आवाजलाई पनि मधुरो र नसुन्ने बनाई दिए । समाजमा ती बालबालिकाहरू प्रति माया गर्ने मान्छेहरू पनि थिए । तर भय, आतङ्क र अभावले क्रुर रुप धारण गरेको बेला माया देखाउन र माया गर्न पनि त्यति सजिलो बनेन । त्यस्तो समयमा कैयौँ बालबालिकाहरू निरीह र बेवारिसे बन्दै गएका थिए । कतिपय परिवारले आफ्ना नानीहरुलाई पढाई छुटाउन बाध्य बने । कैयौंले गाउँबेँसीबाट शहर पठाए । कम आय भएका कैयौँ अभिवावकहरूले आफ्ना नानीहरूलाई पढाउने सूचीबाट छोरीहरूको नाम कट्टा गर्न पुगे । छोरा र छोरी मध्येमा छोरीको नाम प्राथमिकतामा पर्न सकेन । सुरक्षा हुन्छ कि भन्दै र घरमा हुर्केकी छोरी बालकमै विवाह गरि दिए । बाल विवाह वैध कि अवैध? बुझाउने प्रयास कस्ले गर्न सकोस ? समस्यालाई बिसको उन्नाइस मात्र पुर्याउन सक्दा पनि परिवारले सन्तोषको सास लिने अवस्था बन्यो । मर्का त छोराहरू पनि परेको थियो । तर छोरीहरूलाई अझ बेसी नै थियो । द्वन्दको बेला पनि जर्जर असमानताको स्थिति थियो छोरा र छोरीको बिच । गरिबीमा पनि छोरोले पढोस भन्ने चाहना अविभावकहरूमा जति हुने गरेको देखिन्थ्यो त्यो छोरीहरू प्रति निकै अभाव भएको पाएँ ।
समाजको नागरिक भएको नाताले धेरै कुरा गर्न नसके पनि समाजमा भएको दर्दनाक र दुःखको स्थितिलाई कम गर्न त सक्छौँ भन्ने बिचारले हामीले सामाजिक संस्थाहरूको साझा प्रयत्नमा केही गर्न खोज्यौँ । स्थानीय मानव अधिकारवादीहरूको संलग्नतामा हामीले कम्तीमा पनि बालिकाहरूलाई पढाउने अभियान चलाउन थाल्यौँ । हामी बुझ्थ्यौँ त्यो प्रयास भनेको समुद्रमा केही थोपो पानीको छिर्का मात्र थियो । तर त्यसले सीमित बालबालिकाहरूको दैनिक जीवनमा भए पनि केही परिवर्तन भएको देखायो । पहिले उनीहरू एकान्तवासी र बेवारिसे थिए । अहिले उनीहरूको पनि कोहि रहेछ, माया र सहयोग गर्ने मान्छेहरु रहेछ भन्न सक्ने वातावरण बने । समाजले उनीहरू प्रति हेर्ने दृष्टिकोणमा केही फरकपना देखा पर्यो। उनीहरू एक्ला छैनन्, हेप्नु हुँदैन भन्ने । हाम्रो सम्पर्कमा आएका बालबालिकाहरू भन्थे, ʻपहिले सबै जना उनीहरूलाई देखे भने पन्छन्थे, परबाट क्वारक्वार्ती हेर्थे, पछि बोल्न थाले ।ʼ तर जिल्लाहरूबाट भने हामीले केही समस्याहरू झेल्नु पर्यो । सल्यानले बाबु या आमा मारिएका सात जना बालिकाहरूलाई पढाउने पैसा पढाउँदै नपढाई प्रतिवेदन मात्र बुझाए । धादिङले एक जनालाई पढाउने पैसामा दुई तीन जनालाई पढाउन खोजीयो । रामेछापले झन्डै तेब्बर या चौबर बढी रकमको बिल बुझाए । हामीले सोचेका थिएनौँ त्यस्तो हुन सक्थ्यो भन्ने कुरा । जुन क्षेत्रका मानिसहरूले द्वन्द देखेका थिए, हिंसा र मृत्यु देखेका थिए, त्यही ठाउँका बासिन्दाहरूले त्यति सम्म गर्लान् भन्ने हामीलाई लागेको थिएन ।
त्यसको विकल्पमा हामीले आफै जिल्ला जिल्लामा पुग्ने योजना बनायौँ र जान थाल्यौं । त्यस सिलसिलामा अर्घाखाँचीमा एक जना बालिकाको समस्या छ, पढ्न चाहन्छिन् रे भन्ने खबर पायौँ । खनाल थर हुने उनको बाबुलाई तत्कालीन माओवादीहरूले उनको राजनीतिक पार्टी छोडेर माओवादी पार्टीको लागि काम गर्न दवाव दिएका थिए रे । उनले दवावलाई नमान्दा माओवादीहरूले उनलाई पक्रेर पहिले औँला, अनि हात, अनि खुट्टा, पछि गर्दन छिनालेर टुक्रा टुक्रा गरी मारेका रहेछन् । मारिईसकेपछि गाउँमा उनको लासलाई दाहसंस्कार नगर्नु भनेर उर्दी जारी गरेका रहेछन् । केहि दिन पछि मृतकका पक्षमा रहेका स्थानियहरूले एक घरबाट कम्तीमा एक व्यक्ति बाहिर निस्कनको लागि आह्वान गरेछन् । मान्छेहरू भिडन्त गर्नु परे पनि परोस भन्ने मानसिकता बोकेर घर घरबाट मसाल बोकी बाहिर निस्के र उनीहरूले विधिपूर्वक दाह संस्कार गरे । मानवता र न्यायको लागि स्थानीयहरूको त्यो एउटा उदाहरणीय प्रयास थियो । अनि एकता र आँटको नमुना थियो । त्यसमा उनीहरू सफल भए ।
त्यही परिवारका बालबालिकाहरूलाई भेट्न हामी अर्घाखाँची जाँदै थियौँ । ठाउँको नाम बिर्से मैले । गोरुसिङ्गे कटेर केही परको मोडमा पुगेपछि बाटो बिग्रेकोले गाडी उकालो चढ्न सकेन । सानो चक्का भएको गाडी भएकोले भित्रका मान्छेहरूको दवावले पाताले भुईँ छुने र इन्जिनले पाङ्ग्रा तान्न सकेन । हामी गाडीबाट उत्रेर उकालो सम्म हिँडेर गयौँ ।
रातको समयमा आकाश बादल रहित चकमन्न थियो । आकाशैभरि ताराहरू तिर्मिराईरहेका थिए । हामी रोमाञ्चकारी बन्यौँ । मानौँ हामी धर्तीमा टेकेर होइन, आकाशमै उडेर यात्रा गरिरहेका थियौं । खुला आकाशतिर फर्केर ठूला साना ताराहरूलाई औँलाले देखाउदै, शीतल हावाको आनन्द लिँदै उकालो चढ्यौँ । ड्राइभर उकालोमा पुगेर हामीलाई पर्खेर बसेका थिए । हामी गाडीमा चढ्यौँ र ढोका ढ्याप्प लगायौँ । एउटा बाघ हो या चितुवा बायूबेगमा हामफाल्दै गाडी छेउबाट तल भीरमा झर्यो । ढोका लगाउनु र हाम फाल्नु एक सेकेन्डको मात्र फरक थियो । सायद त्यो माम्साहारिले त्यो रात ठूलो आशा बोकेर हाम फालेको थियो होला । तर कुनै दुर्घटना हुन पाएन । हामी समयमै गाडी भित्र छिर्न सकेकोमा आफूलाई धन्न ठान्यौँ ।
त्यो रातको बाँकी यात्रामा हामीले आपसमा आज ʻबाघ तपाई मोटो मान्छे देखेर आएको हुनु पर्छʼ भनेर ठट्टा मजाक गर्दै अर्घाखाँची सदरमुकाम जाने बाटो पहिल्याउँदै अगाडी बढ्यौँ । रात परिसकेको थियो र हामीलाई भोग लागेको थियो । कुनै पसलबाट केही खानेकुरोको व्यवस्था गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने लागेको थियो । तर हाम्रो गाडी बत्ती बलेको कुनै पसल निर पुग्नै आँट्दा पसलेहरू ढोका ढ्याम्म थुन्न भ्याउथे । सुरु सुरुमा त राती धेरै बेर सम्म पसल नखोल्ने होला भन्ने लागेको थियो । तर पछि अपरिचित व्यक्तिहरू पसलमा नआउन भनेर त्यसो गरेका त होइनन् भन्न शँका लाग्ने थाल्यो । एक, दुई, तीन गर्दै एक पछि अर्को ठाउँमा सोही तरिकाले पसलहरू बन्द भएको देखे पछि क्रमशः शँका सत्यमा साबित हुँदै गयो । सदरमुकामको फेदैमा पुगे पछि हामीले एउटा जुक्ति गर्यौं । पसल बन्द हुनु भन्दा पहिले म आफै ओर्ले र पसल भित्र हतार हतार छिरेर पसलमा बसेका सबैलाई नमस्कार गरेँ । ʻहामी काठमाडौँबाट स्कुलमा जाने भनेर आएको आउँदा आउँदै रात पर्योʼ भनेर त्यहाँको कुर्चिमा थचक्क बसेँ । साथीहरू बाहिरै बसिरहेका थिए । भोक लाग्यो खाना बनाउनु हुन्छ ? भनेर सोधेँ । पसलमा बसेकी महिलाले मेरो आँखा छलि छलिकन केही नबोली मलाई शीर देखि पाउ सम्म हेरेको हेरै गरिन् । मैले भने लगातार रूपमा भोक लागेको कुरा बताई नै रहेँ । खाना प्लेटको कति भनी सोधेँ, हाँसे, सकेसम्म मित्रता बनाउन खोजेँ । आखिरमा उनले खाना बनाउन मन्जुर गरिन् । हामीले सङ्ख्या बतायौँ । अर्डर अनुसार खाना तयार गरिन् । खाना खाँदै गर्दा मैले स्कुल कहाँ छ भनेर सोधेँ, तर उनले थाहा छैन भनिन् । राती स्कुल खोज्दै हिँड्ने गाहारो हुने भएकोले त्यो रातको लागि त्यसै होटेलमा बास मिलाई दिन भनेँ । उनले स्वीकृति जनाईन । खाना खाए पछि उनले हामी बस्ने ठाउँ देखाईन । खातको मैलो कटकटिएको तन्ना झार्झूर पारेँ र पल्टेँ । माथि दलिनमा माउसूलीहरूको खेलकुद धुमधामसित मच्चिरहेको थियो, एकले अर्कोलाई लखेट्दै थिए । दिउँसोभरिको थकानले होला भुसुक्क निन्द्रा लाग्यो ।
भोलि बिहान चिया खाएर सबै पैसा चुक्ता गरे पछि स्कुल खोज्दै जाँदा हामी छक्क पर्यौं । त्यो स्कूल त सय मिटर जति मात्र पर उकालोमा रहेछ । द्वन्दले त्यहाँको जनजीवनलाई आतङ्कको भय मात्र जन्माएको रहेनछ, जीवन रक्षाको लागि सतर्क बन्न पनि सिकाएको रहेछ भन्ने लाग्यो । सोहि बिहान हामीले ती मृतकका छोराछोरीलाई भेट्यौँ । त्यो बेला हामीले उनीहरूको कुनै पनि कुरा सुन्ने कोसिस गरेनौँ, खाली टाउको उठाएर हामीलाई हेरि दिए मात्र पुग्छ भन्ने आशा गर्यौं । पीर र आतङ्कले उनीहरूको शीर झुकेको थियो । हामी त्यहाँ पुग्न र भेट्न सकेकोमा हामी खुसी भयौँ । दुबैलाई अँगालोमा बेरिएर निधारमा म्वाई खायौँ । बाहिर देखाउन नसके पनि मलाई भित्रको आँसुले चसक्क पोलेको जस्तो अनुभूति भयो ।
केही वर्षको अन्तराल पछि त्यही छोरीले उच्च शिक्षा हासिल गरेर जावलाखेलको तालिम केन्द्रमा भएको कार्यक्रममा बोलेको सुन्न पाएँ र म मन्त्र मुग्ध भएँ ।