राजनीतिक नेतृबाट सामाजिक अभियन्ता बन्दा

पूर्णशोभा चित्रकार

मैले राजनीतिमा प्रवेश गर्दा मेरा राजनीतिक गुरुहरुले भन्ने गर्दथे,“समस्याको चूरो राजनीति हो र राजनीतिक समस्या समाधान भए पछि जनताका अरु तमाम समस्याहरु समाधान हुन्छ ।”त्यसकै सिको गरेर मैले पनि मेरा मातहतका कार्यक्रर्ताहरुलाई प्रतिक्षण गर्दा त्यहि कुरा दोहर्याउँथे । त्यतिखेरको राजनीतिक समस्या कम चुनौतीपूर्ण थिएन । त्यो भनाई एक किसिमले सहि पनि थियो । २०४६ मा राजाले बहुदलको घोषणा गरे पछि जनताले बोल्ने, लेख्ने सभा संगठन गर्ने अधिकार पाए । राजनीतिक पार्टीहरु खुला भए । विभिन्न संघसंस्था खुल्न थाले र साना ठुला सभाहरुको आयोजना हुन थाले । टोल टोलमा जनताको स्तरबाट सामाजिक कार्यहरुको शुरुआत हुन थाले ।

हुन त मेरो सामाजिक कामको शुरुआत भूमिगत राजनीतिको बेला देखि नै भएको थियो । जेल परेका राजनीतिक बन्दीहरु भेट्ने र उनीहरुलाई सहयोग गर्न सहज बनाउन पार्टीको निर्देशनमा बन्दी सूचना केन्द्र (Prisoners Information Center) मा म आवद्ध भएकी थिएँ । महिलाहरु भित्र राजनीतिक काम गर्न सजिलो बनाउन सन् १९८८ मा म महिला हीत समाज (Women Welfare Society) को संस्थापक पदाधिकारीको रुपमा रहेकी थिएँ । यी दुबै संस्थाहरुलाई मेरो राजनीतिको व्यस्तताको कारण पछि साथीहरुलाई नै सुम्पेकी थिएँ ।

२०४६ को राजनीतिक परिवर्तन पछि मैले भन्दै आएको जस्तो गाउँघरको परिवर्तन छिटो कसरी हुन्थ्यो र? मैले पढाउने गरेको बलम्ब स्कूल छेउछाउको बास्तविकता व्यग्लै थियो । त्यहाँ शौचालय थिएन । मानिसहरु खुल्लै ठाउँमा दिशा पिसाब गर्दथे । बाटोमा, खोलाको छेउछाउ, मन्दिरको छेउछाउ, घरहरु मुनि फोहरका डुंगूरले भरिएका हुन्थे । एक दिन पानी परिरहेको थियो । म खेतको बाटो हिँडिरहेको बेला कसैले ‘भागियाये ति मिस (ढोगें गूरुआमा)’ भनेको आवाज सुनें । कहाँबाट बोलेको भनेर चारैतिर हेर्दा मैले एकजना महिला पिठ्यूँमा बच्चा बोकी छाता ओढेर दिशा बसिरहेको देखें । आवाज त्यहिँबाट आएको रहेछ । उनीहरु बिहान बिहान त खिखांमुगः (शौचालय जाने खुला साझा ठाउँ) जाने गर्दथे । तर उनीहरु आपदमा जहाँसुकै ठाउँलाई पनि खिखाँमुगः बनाउन सक्थे । तर मैले भने आपद पर्दा जहाँसुकैको ठाउँ प्रयोग गर्न सक्दैनथें । एक दिन त्यस्तो ठाउँ खोज्दै जाँदा  सिनित्त चिप्लेर एउटा ठूलो खाल्डोमा खस्न पुगें । बुटाको मुठो समाएर माथी उक्लिन खोस्दा सिस्नुको मूठा पो परेछ । त्यसले पोलेर करीब एक हप्ता सम्म मलाई दुःख दिएको थियो । घरका केटाकेटीहरुलाई त कोप्रा वा कौसीको छतमा नै दिशा गर्न लगाईन्थ्यो र पखालेर मलमा मिसाईन्थ्यो । गाउँको बिचबाट एउटा ढल दक्षिण उत्तर भएर बग्दथ्यो । गाउँका महिलाहरु त्यहि नालमा भाँडा माभ्mदथे । त्यसो त त्यो बेला मातातीर्थबाट आउने पानी चौबिसै घण्टा धाराहरुमा बगिरहन्थ्यो ।

बिद्यालयका विद्यार्थीहरुको समस्याहरु मध्ये पेटमा जुका पर्ने पनि एक थियो । धेरै केटाकेटीहरुले खेल्दा जुत्ता लगाउँदैनथे । कतिपयले नधोएकै हातले खाना खाजा खान्थे । केटाकेटीहरुको हात खुट्टा सिन्का जस्ता र पेट भुक्क फुलेका हुन्थे ।

अस्पतालमा भन्दा झारफुक गर्ने कुरामा बढी बिश्वास थियो । हुन त मानदास कम्पाउन्डरको औषधी पसल पनि त्यहि गाउँको नजिक नै थियो । तर झाडाबान्ता भयो, खानामा रुची कम भयो, पहेँलो अनुहार भयो आदि जे हुँदा पनि एक माना चामल बोकेर झारफूक गर्ने बैद्यकहाँ किसानहरु पहिला पुगेका हुन्थे र त्यसपछि मात्र मानदासकहाँ पुग्थे । त्यहि कारणले गर्भिणी भएकी मेरी एक जना बिद्यार्थी जण्डिस हुँदा मृत्युबरण गर्न पुगिन् । मलाई असाध्यै माया गर्थिन् उनले । उनको अनुहार झल्झल्टी मेरो आँखामा आईरहन्छ ।

गाउँका किसानहरुको कुरा गर्ने हो भने उनीहरु धनी नै थिए । हरेकको पन्घ्र बीस तीस रोपनी खेत सम्मको मालिक थिए । बढ्दो शहरीकरणको प्रभाव त्यो गाउँमा नपर्ने कुरै भएन । भिडियो हेर्ने, घुम्ने, होटलमा खाने लट त त्यो गाउँका युवाहरुलाई पनि पर्दै गयो । तर दिनदिनै गर्ने खर्चको भने अभाव थियो । दिनदिनै हुने खर्च टार्न नसक्दा युवाहरु खेतीको काम मन लगाएर गर्न पनि छोड्दै गएको पाईयो । तरकारी बेच्ने त परकै कुरा थियो, खानको लागि पनि थिमि र भक्तपुरबाट खर्पन बोकेर व्यापारीहरु गाउँमा आउँथे र त्यहाँका किराना पसलहरुमा छोडेर जान्थे । कसै कसैले अन्न सित तरकारी, माटाका भाँडाकुँडा, काफल, ऐँसेलु साटेर लिन्थे ।

बिद्यालयको एक कक्षामा भए केहि बढी केटीहरु हुन्थे । दुई तीन चार हुँदै गए पछि त्यो संख्या घट्दै जान्थ्यो । त्यसमध्ये एक जना एकदमै मेहनती बिद्यार्थीको कक्षामा अनुपस्थिति धेरै दिन देखि भएको पाएँ । मैले कक्षामा अरु बिद्यार्थीहरुसंग उनी किन स्कूल नआएको भनेर सोध्दा उनीहरुले भने ʻघरमा आमाले भाई पाएकी छिन्’। एक दिन म आफै उनको घरमा गएँ । बिद्यार्थीहरुले भनेको कुरा साँचो रहेछ । उनको आमाबाबु दुबैजनालाई राखेर मैले उनलाई स्कूल पठाईदिन र परिक्षा दिलाउन आग्रह गरें । तर उनीहरु भने भाईलाई स्याहार गर्नु पर्ने कुरामा नै अडिई रहे । एक दिन मैले तिनलाई कपाल मुडेर, गुलाबी बस्त्र लगाएर गुलुपाः (भिक्षापात्र) लिएको भेषमा भेटें । उनी भिक्षुणी भएछिन् । मैले उनलाई भिक्षुणी भएको कारणबारे सोधें । उनले ʻमलाई पढ्न धेरै ईच्छा थियो मिस । पढ्नकै लागि म भिक्षुणी भएँ’ भनिन् । उनको सँधै मुस्कुराईरहने गोरो अनुहार, लामो सिल्की कालो कपाल मेरो आँखा मेरो आँखाबाट कहिल्यै ओझेल भएन।

म सामाजिक काममा जुट्नको लागि म तेश्रोपल्ट हाम फालें । मैले गाउँका युवा महिलाहरुको भेला गरें । के के काम गर्ने भनेर सूचि बनाएँ । एक दुई तीन गर्दै कामको थालनी गरें । पहिलो काम स्कूलका केटाकेटीहरुलाई जुकाको औषधी ख्वाउने काममा हात हालें । त्यसपछि गाउँ सफाई अभियान संचालन गरें । तरकारी खेतीको तालिम र बिउवितरण गरें । तरकारी खाएर बचेको बाँढेर सकाउने होईन, बेचेर पैसा कमाउनु पर्दछ भन्ने कुरामा पनि जोड दिएँ । प्रौढ कक्षा संचालन, सूँडेनी आमाको तालिम संचालन गरी महिला शिक्षाको प्रवद्र्धन र आमा र नवजात बच्चाको सुरक्षाको कुरामा सचेतना दिने काममा ध्यान दिएँ । सवैभन्दा महत्वपूर्ण र गाहारो काम घरघरमा शौचालय बनाउने कामको थालनी गरें । जुन कामलाई गाउँका जनप्रतिनिधिहरुले समेत अनुकरण गरी त्यसलाई निरन्तरता दिए ।

त्यतिखेर सम्म म पार्टीको उपत्यका समन्वय समितिको सदस्य र अखिल नेपाल महिला संघ (अनेमसं) को महासचिव थिएँ । मेरो जिम्मेवारी पूरा गर्नको लागि म तीन या चार बजे भित्र उठ्थें । घरको काम र पढ्ने लेख्ने काम भ्याएर म पठाउन स्कूल जान्थें । मलाई आफैले कमाएर जीवन धानेको कुरामा गर्व लाग्दथ्यो । यो मैले मेरो आमाबाबुबाट सिकेकी थिएँ । स्कूलछुट्टी पछि मेरो बच्चालाई हेर्ने नानी वा घरका परिवारलाई (मलाई सेल्टर दिने) जिम्मा दिई बलम्बुदेखि भेँडासिङमा कंसाकारको घरमा खोलेको अनेमसंको अफिस कोठामा पुग्थें । म नहुँदा मेरो बारेका के खिचडी पाक्थ्यो, मलाई थाहा थिएन । तर पुग्दा साथीहरुको अनुहारमा सदभाव देख्दिनथें । केहिले म दिनदिनै समयमा अफिसमा नपुगेको, सामाजिक गतिविधिमा लागेको भनेर गुनासो गर्दथे रे । तर त्यो कुरा मेरा अगाडी कहिल्यै कसैले पनि भन्दैनथे । अफिसमा पुगेका भन्नेहरुबाट पनि केहि काम भएको मैले थाहा पाउँदिनथें । किनकि मैले योजना बनाउँथे, लेख्नु पर्ने बिषयहरु मैले नै लेख्दथे । समय मिलाएर वा विदा लिएर विभिन्न कमिटीको बैठक भेलाहरुमा म आफै पुग्ने गर्दथें । कहिले काहिँ मैले गुनासो गर्ने साथीहरुसंग उनीहरुले गरिरहेको कामको हिसाब माग्दथें । उनीहरुको सक्रियताको ध्वाँस, म प्रतिको गुनासोको तालमेल नमिलेको देख्दा म जिल्लिंथें । मेरो बारेमा नकारात्मक कुराहरु सुनेका केहि साथीहरुले मलाई सहानुभुती दिन्थे र उनीहरु सहयोग गर्दथे । तर पनि मेरो पक्षमा खुलेर बोल्न सक्दैनथे । त्यस बिचमा धेरैवटा घटना परिघटनाहरु हुँदै गए । लेख्दै गयो भने धेरैवटा लेखहरु पनि लेखिएला । म प्रतिको पक्षपातको सीमा रहेन । आखिर मेरो दोश्रो सन्तान जन्मेको हप्तामा म बैठकमा उपस्थित हनु नसकेपछि मेरो त्यो अध्याय बन्द भयो । म प्रति गुनासो गर्नेहरुलाई हाईसन्चो भयो । मेरो नाम अनेमसंबाट हटाईयो । त्यसले मलाई पूर्ण रुपमा सामाजिक कार्यमा लाग्न प्रेरित गर्यो । त्यस कामको लागि मलाई नयाँ र पुराना पूस्ताका धेरैजना साथीहरुले ह्ृदयदेखि साथ दिए र दिंदै आएकाछन् । म सवैप्रति धेरै आभारीछु ।

मैले फेरि पनि राजनीतिमा सक्रिय हुन पटक पटक कोशिश गरें । तर उहिलेको त्याग, समर्पण, एकता र बलिदानको राजनीति र अहिलेको राजनीतिमा आकाश जमिन फरक भएको पाएँ । उछिना पाछिन, चाकडी र सौदाबाजीको राजनीतिले आकाश चुलिर्इृ सकेको थियो । मलाई त्यो माहोलमा छिर्न धेरै गाहारो बन्यो ।

उहिलेको मेरो कठिनाई र अहिलेको मेरो स्थितिलाई सम्झँदा मैले कुनै पश्चाताप गरिन । मैले जे बुझें त्यो गरें । गर्दा लगनका साथ नै गरें । म प्रति नकारात्मक सोच राख्ने र व्यवहार गर्ने साथीहरुलाई मैले नकारात्मक गुरु मानें र ह्ृदयदेखि नै धन्यवाद दिएँ । त्यो स्थिति नआएको भए मैले स्नातकोत्तर सम्मको शिक्षा होईन, एस.एल.सि सम्मको शिक्षामा सन्तोष लिएर बस्थें होला । म आफ्नै योग्यतामा राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय संस्था तथा फोरमहरुको नेतृत्व गर्ने तहमा पुग्नुको सट्टा कुनै पार्टी कमिटीको सदस्य पदको लागि वा साँसद पदको लागि नेताहरुको घरघरमा पुगी नमस्ते टक््रयाईरहेकी हुन्थें होला । म राष्ट्रिय र अन्तराष्ट्रिय स्तरको व्यक्तिको रुपमा चिनिनुको सट्टा कुनै एउटा नेताको गुटको सदस्यको रुपमा मात्र चिनिन्थें हुँला । त्यसकारण अहिले मलाई कसैले राजनीतिबाट खुट्टा तान्यो भन्ने कुरामा भएको दुःख भन्दा सामाजिक अभियन्ताको रुपमा सक्रिय हुन र चिनिन पाएकोमा गर्व महशुश भईरहेकोछ ।