नेतृत्वदायी अङ्गहरुमा महिलाहरुको सहभागिता बढ्नु पर्छ

पूर्णशोभा चित्रकार

पुरानो कुराहरु सम्झँदा अहो ! ती दिनहरु कसरी बिते भन्ने लाग्दछ । मानिसहरुले आफ्ना राजनीतिक पार्टीका घोषणापत्र पढेर चुनाव लड्ने कुरा त सपनामा पनि थिएन । राजनीति गर्ने व्यक्तिहरुले आफू आवद्ध राजनीतिक पार्टीको नाम उच्चारण गर्न पाउँदैनथे । गरेमा उनीहरु जेल पर्न वा मारिन पनि सक्थे । केहि बैधानिक संस्थाहरुको नामबाट कार्यक्रमहरु गर्न पाईन्थ्यो । तर बैधानिक संस्था भनेका राजा र पंचायती व्यवस्थाका योजनामा खुलेका केहि जनसंगठनहरु मात्र हुन्थे । अखिल नेपाल महिला संघ, अखिल नेपाल राष्ट्रिय स्वतन्त्र विद्यार्थी यूनियन, शिक्षक संगठन आदि संघ संस्थाहरुलाई खुला गतिविधि गर्न निकै जोखिम मोल्नु पर्दथ्यो । तर मान्छेहरु क्रियाशिल थिए, केहि न केहि बहानामा, कुनै न कुनै नाममा कार्यक्रमहरु गरिरहन्थे ।

अखिल नेपाल महिला संघ केन्द्रिय समितिको महासचिव भई सकेपछि मेरो नेतृत्वमा धेरै वटा कार्यक्रमहरु भएका थिए । पार्टीको रुपमा नभए पनि महिला संघ समेतले खुला रुपले काम गर्न पाईदैनथ्यो । त काम गर्ने कसरी ? हामीले एउटा उपाय सुझाएका थियौं ‘महिला मुक्ति परिवारʼ को नामबाट खुला कार्यक्रम गर्ने र भूमिगत रुपले महिलाहरुलाई संघमा संगठित गर्ने । पार्टीमा संगठित महिलाहरुको बिचार र कामबारे प्रचार प्रसार गर्नको निम्ति महिला मुक्ति नामको पत्रिका निस्कने गर्दथ्यो । शुरुमा त्यो पत्रिकाको व्यवस्थापनको जिम्मा रवि चित्रकारको थियो, पछि सम्पादकको रुपमा उत्तरा कोईराला रहिन् । संघको महासचिवको हैसियतले पर्चा प्रकाशित गर्ने, विभिन्न बेलामा विभिन्न कार्यक्रमहरु आयोजना गर्ने, हत्या, बलात्कार, हिंसाको विरुद्धमा जुलुशहरुको आयोजना गर्ने जिम्मा मेरो थियो । पछि महिलामुक्ति प्रकाशित गर्ने जिम्मा पनि मेरो काँधका आयो ।

महिलामुक्तिको नामबाट गरिने कार्यक्रमहरुमा बुद्धिजिवी, बिद्यार्थी, किसान, मजदूर, डाक्टर, ईन्जिनियर लगायत विभिन्न क्षेत्रमा काम गर्ने पुरुषहरु पनि उल्लेख्य संख्यामा उपस्थित हुन्थे । महिलाहरुको आयोजनामा भएको कार्यक्रममा महिलासंग सम्बन्धित बिषयहरुमा बहस गर्दैनथ्यौं । हामीले आम रुपमा देशले सामना गर्नु परेका मुद्दाहरुको बिषयलाई उठाउँथ्यौं । हामीले भन्ने गर्दथ्यौं ‘राजनीतिक समस्या समाधान भए पछि महिलाहरुको समस्या पनि समाधान हुन्छ ।ʼ त्यो बेला महिला होस या पुरुष, मजदुर होस या व्यवसायी सवैको साझा समस्या थियो, राजनीतिक दमन । राजनीतिका बिषयमा मात्र होईन, पेशा, व्यवसाय, बिद्यार्थी कसैले पनि आफ्नो समुदायको समस्याको बारेमा बोल्यो भने राजनीतिकरण हुने गर्दथ्यो । त्यसकै कारणबाट कैयौं जेल समेत पर्दथे । त्यसमध्ये एकजना भुक्तभोगी म पनि थिएँ, जसले शिक्षकहरुको पेशागत हक माग्दा पटक पटक पक्राउ परें र जेलयात्रा समेत गरें । त्यसैले शक्ति पदर्शनको निम्ति सवैले सवैको कार्यक्रममा भाग लिनु कर्तव्य जस्तै बनेको थियो ।

महिलामुक्तिको चौथो अंक प्रकाशित गर्ने बेला थियो । पहिलेका तीन अङ्कहरुमा पुरुषहरुले पनि महिलाहरुको नामबाट लेख रचनाहरु प्रकाशित गर्ने गर्दथे । चौथो अंकसम्म आईपुग्दा मैले त्यो परम्परालाई तोड्न चाहें । महिला पत्रिकामा प्रकाशित हुने लेखहरु महिलाहरुको कमलबाट लेखाउनको लागि प्रयास गरें । तर मेरो अपेक्षा पुरा हुन भने धेरै नै गाहारो भयो । अन्तिममा मैले नै प्रज्ञा, शोभा श्रेष्ठ, पूर्णशोभा चित्रकारको नामहरुबाट लेखहरु लेख्नु पर्यो र प्रकाशकको जिम्मेवारी पूरा गर्नु पर्यो । महिला लेखिकाहरुको खडेरी थियो भन्ने कुरा त्यो बेलामा राम्रै थाहा भयो ।

पत्रिका निस्क्यो एक हजार प्रति । पार्टीको तर्फबाट वितरण गर्ने जिम्मा प्रदिप नेपालको थियो । मैले केहि प्रति महिलासंघको केन्द्रमा राखें र अरु जिल्लाहरुमा पठाउनका लागि प्रदिप नेपालको जिम्मामा सुम्पें । सरकारको दमन चर्को थियो । पत्रिका जिल्ला जिल्लामा पुग्यो वा पुगेन थाहा भएन । तर पछि महिलाहरुसंग बुझ्दा कसैले पनि त्यो प्रति उपलव्ध नभएको कुरा बताए । मेरो मेहनत खेर गएकोमा केहि पछुतो भयो ।

२०४६ सालमा राजाले बहुदल घोषणा गरे पछि राजनीतिक बातावरण खुकुलो भयो । हामी महिलाहरुले पनि खुला रुपमा भेला, जुलुशहरु गर्न सक्ने भयौं । ८ मार्च कार्यक्रम पनि खुला रुपले गर्न सक्ने भयौं । बहुदल पछिको ८ मार्चको दिनमा भव्य जुलुस गर्ने योजना बन्यो । जुलुस जुद्ध सम्शेरको सालिकबाट शुरु गरेर टुंडिखेल घुम्ने योजना थियो । जुलुशमा आउने संख्याको मोटामोटी रुपमा हिसाव गर्यौं । बुद्धिजिवी, मजदुर, विद्यार्थी र विभिन्न पेशा व्यवसायीहरुको सहभागीता संख्याको आंकलन गर्यौं । जुलुश शुरु भयो । तर जुलुशमा महिलाहरु मात्र लाईनमा बसे । पुरुषहरु दायाँ बायाँको पेटीमा उभिए । पेटीमा उभिएर दर्शक बन्नेहरुको संख्या उल्लेख्य नै थियो । महिलाहरुको त्यो जुलुश जोशिलो नाराका साथ अघि बढ्यो ।

त्यो घटनाले राजनीतिक स्वतन्त्रताको प्राप्ती पछि वा मूल समस्या हल भई सके पछि प्रत्येक बर्ग, पेशा र समूदायले आप्mनो अधिकारको लागि आफै लड्नु पर्दछ भन्ने सिकायो । त्यो बेला देखि महिलाहरुले राजनीतिक मुद्दाको साथसाथै महिलाहरुको हक, अधिकार र सहभागिताको लागि अनवरत रुपमा लड्दै आए । २०४६ देखि हालसम्ममा निकै धेरैवटा राजनीतिक घटना परिघटनाहरु भए । राजाको शासनको अन्त्य भयो । दुई चोटी संविधानसभाको चुनाब भयो । संघीय लोकतान्त्रिक गणतान्त्रिक व्यवस्थाको नयाँ संबिधान बन्यो । संघीय चुनाव मार्फत नयाँ नयाँ सरकारहरुको उपस्थिति रह्यो र एक दशक भन्दा बढी समय खाली भएको स्थानीय निकायले चुनाब मार्फत प्रतिनिधि पायो । प्रदेश सरकारहरु बन्यो । संबिधानको परिपालना गरी पार्टी र सरकारहरुबाट महिलाहरुको सहभागीताको प्रश्नलाई बलियो गरी सम्बोधन भयो । नयाँ संबिधानमा राष्ट्रपति वा उपराष्ट्रपति र सभामुख या उपसभामुखमा एक जना महिला हुनै पर्ने, केन्द्रिय तहको पार्टीमा र संसदमा ३३ प्रतिशत र स्थानिय निकायमा ४० प्रतिशत महिलाहरुको स्थान सुरक्षित गर्यो । हजारौं महिलाहरुले राजनीतिमा सहभागी बन्ने मौका पाए । तर म जुन सुकै कार्यक्रममा भाग लिएको बखत के देख्छु भने अतिथिको आसन ग्रहण गर्ने, बोल्ने बक्ता, कार्यक्रमको सहभागी आदिलाई हेर्ने हो भने कैयौं कार्यक्रमहरुका महिलाहरुको सहभागिता हुँदै हुँदैन । भए पनि एकदमै न्यून संख्यामा हुन्छ । महिलाहरुको भूमिकामा देशका मुद्दाको बारेमा प्रस्तुत गर्ने भन्दा व्यायज बितरण गर्ने, पुष्पगुच्छा बढाउने, उपस्थितिहरुको हाजिरी गराउने, पानी ख्वाउने जिम्मामा मात्र सीमित रहेको देखियो । म आफैलाई सोध्ने गर्दछु कि त्यसको कारण के होला?

म महिला हुँ र मैले महिलाहरुको हक तथा अधिकारको कुरा दशकौं देखि गर्दै आएकीछु । तर मैले आयोजना गर्ने कार्यक्रमहरुमा समेत महिलाहरुको बाहुल्यता हुँदैन । किनकि नेतृत्वदायी अङ्गहरुमा महिलाहरुको सहभागिता अत्यन्तै न्यून छ । स्थानिय चुनाव नजिक आईरहेको सन्दर्भमा स्थानिय निकाय कै कुरा गरौं । धेरै जसो नगरपालिकाहरुमा पुरुष मेयर र महिला उपमेयर छन् । पुरुष वडा अध्यक्ष हुँदा महिला सदस्यहरुमा छन् । संघ संस्थाको अध्यक्ष पदमा पुरुष र अन्य सिटहरुमा महिलाहरु हुने गर्दछन् । कार्यक्रमहरुमा आमन्त्रण गर्दा अध्यक्ष वा मुख्य पदहरुमा आसिन व्यक्तिहरुको नाममा गरिन्छन्, ती व्यक्तिहरु नै कार्यक्रमहरुमा उपस्थित हुन्छन् । भूमिका उनीहरुको नै त हुने भयो जो कार्यक्रममा सहभागी हुन्छन् ।

मेरो मनमा प्रश्न उठिरहन्छ कि पद के हो? सुविद्या वा जिम्मेवारी? हालसम्मको पदमा पुग्ने लालायित व्यक्तिहरुको भनाई र गराई देख्दा लाग्छ पद भनेको सुविद्याको लागि हो, जिम्मेवारी बहन गर्नको लागि होईन । यति मात्र हो भने त्यसतो ठाउँ वा क्षेत्रहरुमा महिलाहरु पुग्नु वा नपुग्नुमा खासै फरक पर्दैन । तर पद जिम्मेवारी हो भने महिलाहरु जिम्मेवारीको लागि तयार हुने कि नहुने भन्ने प्रश्न आजको समयको हो । समय बदलिसकेकोछ । महिलाहरुले बच्चा जन्माउनु पर्दछ, घरको स्याहार गर्नु पर्दछ, आर्थिक अभावछ, दोहोरो तेहोरो भुमिका निभाउनु पर्दछ, त्यसैले जिम्मेवारी पुरा गर्न सकस छ भन्ने कुराले हिजो आजको प्रतिस्पर्धात्मक समाजमा महिलाहरुले सहानूभूति पाउन मुश्किल हुँदै गएकोछ । महिलाहरुको क्षमताले भूमिका निभाउन सक्ने कुराले मात्र उपल्लो स्तरको योग्यता देखाउन सक्छ र उच्च स्तरको मान्यता पाउन सक्छ । त्यसलै नेतृत्वदायी अङ्गहरुमा महिलाहरुको सहभागिताको अपरिहार्यतालाई स्वीकारौं । यसलाई सुदृढ गर्ने बिषयको शुरुआत आउँदो स्थानिय चुनाबबाट नै गरौं । महिलाहरुले उपमेयरमा होईन मेयरमा दाबी गरोस, उपाध्यक्ष र सदस्य जस्ता पदहरुमा होईन वडा अध्यक्षमा दाबी गरोस । दाबी सफल होस सम्पूर्ण महिलाहरुमा मेरो धेरै शुभकामना ।