चैत्र २४ को त्यो दिन

पूर्णशोभा चित्रकार

तीन बर्षको जेठो छोरो शिरिषलाई कञ्चनजङघा बोर्डिङ स्कूलमा भरना गरिसके पछि मलाई आन्दोलनमा जान सजिलो भयो । राती बसोबासको लागि पकनाजोलको पद्मादिदीको घरलाई रोजें । पद्मा दिदी, भिनाजु पूर्णमान लगायत परिवारका सम्पूर्ण सदस्यहरु राजनीतिक रुपमा सचेत थिए र सवैले पार्टीलाई दिलोज्यान दिएर सहयोग गर्दै आएका थिए । मलाई त्यो घर पुग्दा न्यानोपन महशुस हुन्थ्यो र कहिले पनि अरुको घर पसेको जस्तो लाग्दैनथ्यो । । त्यो घरले अष्टलक्ष्मी शाक्य, अमृत बोहरा, मोदनाथ प्रश्रित लगायतका नेताहरुलाई लामो समयको सेल्टर दिएको थियो । भुमिगत महिलाहरुको निम्ति आवश्यकता अनुसार लुगा सिई दिने, जेल टिका कार्यक्रममा खाना तयार गर्ने लगायत धेरै वटा जिम्मेवारी निभाउँदै आएको थियो । जेलबाट छुटेका झापा, मोरङ, सुनसरीका महिलाहरुलाई सिलाईको तालिम दिंदै सेल्टर प्रदान गरेको थियो । पद्मा दिदी एक सेल्टरदाता मात्र होईन मजदुर र बिध्यार्थी आन्दोलनहरुमा छोरा छोरीको स्कूले झोलामा पर्चा बोकाई आफै पनि आन्दोलनमा होमेका थिए । त्यो घरको बारेमा बयान गर्दा समुद्रको छालजस्तै माथि उठेका भावनाका तरंगहरुलाई म शव्दमा बयान गर्न सक्दिन । तारा भुर्तेल, मञ्जरी लगायतका महिलाहरुले लामो समयसम्म त्यहिँ सेल्टर पाएका थिए । खास खास आन्दोलनको बेलामा पद्माको माईती झोछेँको चन्द्रमाया मानन्धरको घरले पनि छोटो समयको लागि रामचन्द्र भट्टराई, माधव नेपाल, राधाकृष्ण मैनाली लगायतका धेरै नेताहरुलाई सेल्टर दिएको थियो ।

आन्दोलन भरिको मेरो कामहरुमा संगठनको भेला बैठकहरु गर्ने, प्रचार प्रचार, पर्चाहरु ड्राफट गर्ने देखि लिएर पार्टीका निर्देशनहरु र दस्तावेजहरु नेताहरुका सेल्टरहरुमा पुर्याउने आदि थिए । कहिले काहिँ ती दस्तावेजहरु सेल्टरहरुमा पुर्याउँदा सेल्टरहरु असुक्षित र स्वयं नेताहरुले आफू असुरक्षित भएको अनुभव गरेका थिए कि जस्तो अनुभव हुन्थ्यो । कहिले काहिँ कोहि नेतालाई बाटोमा भेट्दा मलाई नचिनेको जस्तो गरी हिँड्थे । कोहि नेताले बाटोमा को को भेटेको थियो भन्ने सोध्ने गर्थे । कोहि अव यसरी सेल्टरमा सिधै नआउनु है भन्थे । कहिले काहिँ मलाई ती नेताहरु प्रति अलिकता रीस पनि उठ्थ्यो । त्यो बेला मैले मोलेको खतरा र होशियारी बारे वहाँहरुलाई हेक्का थिएन होला शायद ।

त्यो बेला जनताको मुख्य माग राजनीतिक अधिकार थियो । मानिसहरु बोल्ने, लेख्ने, सभा र संगठन गर्ने स्वतन्त्रता चाहन्थे र त्यसैको लागि उनीहरु आन्दोलनमा होमेका थिए । सरकार त्यो अधिकार दिन चाहन्दैनथ्यो । आन्दोलनको दौरानमा दमन चर्किदै गईरहेको थियो । सरकारलाई छल्दै पार्टी र जनताहरुले आन्दोलनका विभिन्न रुपहरु प्रयोग गरिरहेका थिए । प्रहरीले सडक, गल्ली, होटल र रेष्टुरेण्टहरुमा मानिसहरुलाई समूह हिँड्न, बसेर कुराकानी गर्न दिएका थिएनन् । धडपकड व्यापक रुपले चलेको थियो । सायद सवै जेल, प्रहरीचौकी, सरकारी कार्यालयहरु लगायतका सरकारका नियन्त्रणमा रहेका धेरै ठाउँहरु बन्दीहरुले भरिसकेका थिए । तर घरघरमा, सडकमा दुई तीन जना वा ससानो समूहमा बसेर मानिसहरुले कुराकानी गर्न छोडेको थिएनन् । दमनले समस्या समाधान हुन सक्दैन भन्ने एउटा बलियो उदाहरण थियो त्यो ।

२०४६ साल चैत्र २४ गते बिहान म क्षेत्रपाटी, ठँहिटी, ठमेल गर्दै काठमाडौंको बातावरण कस्तो छ भनेर बुझ्दै हिडेंकी थिएँ । जुद्धोदय हाईस्कूल भन्दा नजिकैको ठमेलतिरको दोबाटोमा मैले तीन चार जना युवाहरुले कुरा गरिरहेको सुनें ।ं ʻअहो झीतला तसकं हे पेले यात । थ्वयात सःयाना सुम्क च्वन धाःसा झीत बाकी तैमखु, अझ पेले यायां यंकी । झीत सिधेयकी । आः झी सुम्क च्वने मजिल । झी फुक्कं दने माल । कि झी मन्त, कि व मन्त । ग्याना जिई मखुत ।’ यसको अर्थ हो सरकारले हामीलाई धेरै नै पेल्यो । यसलाई सहेर चुप लागेर बस्यो भने हामीलाई अव बाकी राख्दैन, अझै पेल्दै जान्छ र हामीलाई समाप्त पार्दछ । अव चुप लागेर बस्नु हुँदैन । हामी सवै उठ्नु पर्यो । कि हामी सिध्दिंछौं, कि त्यसलाई सिध्याउँदौं । डराएर भएन अब ।

आन्दोलनकारीहरु विरुद्धमा गरिएको सरकारको दमनले राजनीतिक पार्टीहरु मात्र होईन सर्वसाधारणहरुको मन मष्तिष्कमा पनि ʻअव चुप लागेर बस्नु हुँदैन’ भन्ने लागिसकेको थियो । नभन्दै काठमाडौंका गल्ली र सडकहरुमा साना ठूला स्वस्पूmर्त रुपमा जुलुसहरु निस्कन थाले । ठाउँ ठाउँमा कोणसभाहरु देखा पर्न थाले । प्रहरीहरुलाई ती जुलुस र कोणसभाहरु रोक्न भ्याई नभ्याई हुन थालेको थियो । त्यो दिन बिहानको खानाको समय पछि देखि नै विभिन्न सडक र गल्लीहरुमा मानिसहरु हुलका हुल रुपमा देखा पर्न थाले र दिउँसो सम्ममा टुंडिखेलको चारै तिरका सडकहरु भरिभराउ हुने गरी जुलुसहरु निस्कन थाले । प्रहरीहरुले खुलामन्चका ढोकामा हतार हतार ताला लगाई बन्द गरे । त्यतिकैमा जुलुसबाट आवाज निस्क्यो । ʻयो जनताको मन्च हो । ताला फोडौं ।’ एकैछिनमा ताला पनि तोडियो । प्रहरीको केहि लागेन । मानिसहरुको भीड खोलाको बाँध फुटे जस्तो गरी ठूलो जुलुस हुरर्र टुंडिखेल भित्र पस्न थाल्यो र एकै छिनमा टुंडिखेल भरिन थाल्यो । तर त्यो जुलुस कुनै राजनीतिक पार्टीहरुले योजनावद्ध रुपले नेतृत्व गरेको आभाष भएन । कुनै खास परिचित व्यक्ति या पार्टी या समूहहरुले नेतृत्व गरिरहेको आभाष भएन । जनताहरुको ठूल ठूला भिडले विभिन्न खालका कुराहरु गरिरहेका थिए, आफू खुशी नाराहरु लगाईरहेका थिए मानौं त्यहाँ कुनै योजना थिएन । टुंडिखेल मानिसहरुले भरिभराउ भैसकेको थियो । तर त्यहाँ बोल्ने बक्ताहरु देखा परेनन् । पछि मोदनाथ प्रश्रित र रघुजि पन्त खुला मन्चको दबलीमा देखा परे । तर त्यहाँ कुनै माईकको व्यवस्था गरिएको थिएन । मोदनाथ प्रश्रितले बोलेको कुरा भिडले नसुनेर निकै होहल्ला भयो । एक छिनमा प्रश्रितको हातमा सानो हायण्ड माईक कसैले ठम्यायो । त्यो फुच्चे हायण्ड माईकले त्यो बिशाल भिडको कोलाहल शान्त पार्न सकेन । भीडबाट एक्कासी आवाज आयो । ʻअव नारायणहिटी घेर्ने ।’ सडकमा जम्मा भएको भिड र टुंडिखेलको भिडको एक लर्को रानीपोखरी घण्टाघरको बाटोहुँदै नारायणहिटी तर्फ मोड्न खोजे भने अर्को लर्को दरबार हाईस्कूल हुँदै नारायणहिटी तिर मोड्न खोजे । म दरबार हाईस्कूलको लर्को संग मिसिएकी थिएँ । जुलुश कसले नेतृत्व गरिरहेको थियो भन्ने कसैलाई अत्तोपत्तो थिएन । अगाडी कहाँसम्म जाने र के गर्ने भन्ने पनि कसैलाई थाहा थिएन सायद । म मिसिएको जुलुश कमलाक्षीको चोकनेर पुगेको मात्र थियो भिडबाट आवाज निस्क्यो । ʻगोली चल्यो ।’ नारा अझै जोडतोडले चल्यो, ʻनिरंकुशतन्त्र मुर्दावाद । फासिष्ट पंचायत व्यवस्था मुर्दावाद ।’ गोली चल्यो भन्ने कुरा मलाई त्यतिखेर बिश्वास लागेको थिएन । विभिन्न आन्दोलनको क्रममा जुलुशमा हिँड्दा पनि त्यस्तै हुन्थे । कसैले यो वा त्यो भनेर अफवाहहरु फैलाउँथे र त्यतिकै जुलुश तितर वितर हुन्थे । मलाई त्यो बेला पनि त्यस्तै होला भन्ने लागेको थियो । मैले बुझेको कुरा के थियो भने सवै आन्दोलनहरु शान्तिपूर्ण थिए र राजनीतिक अधिकारको लागि केन्द्रित थिए । त्यसतोमा गोली चल्न सक्दैनथ्यो भन्ने मेरो मान्यता थियो । मैले भन्दै थिएँ, ʻहोईन होईन, जुलुश भाँड्नलाई भनिएको होला । अगाडी बढौं साथीहरु हो ।’ यति के भन्न भ्याएकी थिएँ मेरै छेउकै एक जना मान्छेको हत्केलामा गोली लागि भल भल रगत बग्न थाल्यो । एक छिन पछि अर्को एकजना मेरै नजिक ढले । अव भने गोली चलेकै हो भन्ने पक्का भयो । मानिसहरु भागाभाग भई नजिकैको सुरक्षित ठाउँ खोज्न थाले । म भने नजिकैको स्वस्ती बज्राचार्यको घर भित्र पसें । उनको घर कमलाक्षीको चोकमा थियो । त्यो बेला म अखिल नेपाल महिला संघको महासचिव थिएँ भने स्वस्ती बज्राचार्य केन्द्रिय सदस्य थिईन् । म पुग्नु भन्दा अगावै बाह््र पन्घ्रजना मानिसहरु त्यो घरमा पुग्न भ्याएका थिए । सवैले झ्यालबाट बाहिरको दृष्यहरु हेर्न थाले । एकै छिनमा पाखुरामा रातो क्रसको पट्टी बाँधेका मान्छेहरु आई पुगे । उनीहरुले घाईते भई लडेका मानिसहरुलाई स्टे्रचरमा राखेर अस्पताल दौडाउन थाले । प्रहरीहरुले उनीहरुलाई घाईतेहरुको व्यवस्थापन गर्न रोकेनन् । मैले जीवनमा त्यसतो दृष्य देखेको पहिलो पल्ट थियो । पछि सेता अप्रोन लगाएका डाक्टर र नर्सहरु पनि आए र एम्बुलेन्समा राखेर थुप्रै घाईतेहरुलाई अस्पताल लगे । मेरो हृदय ती स्वयंसेवक र श्वास्थ्यकर्मिहरु प्रतिको श्रद्धाले भरियो । तर त्यो दृष्य धेरै बेर सम्म हेर्न पाईएन । प्रहरीहरुले झ्याल झ्यालमा बन्दूक ताक्न थाले र बेपर्वाहपूर्वक व्यापक रुपमा अश्रुग्याँस छर्न थाले । तीन तल्लामाथि बस्ने हामीले पनि आँखा खोल्न सकेनौं । अश्रुग्याँसले यति नराम्रोसंग आँखा र अनुहार पोल्दो रहेछ भन्ने कुरा त्यहि बेला थाहा भयो । स्वस्तीले माथि भान्छामा भएको केहि प्याज ल्याएर सवैलाई बाँढिन् । सवैले प्याज चपाउँदै मुखमा पानी छ्याप्न थाल्यौं । केहि बेर पछि वातावरण अलि शान्त देखियो । झ्यालबाट केहि पर सडकमा हेरें । सडकभरि अनगिन्ति विजोर चप्पल र जुत्ताहरु छरिएका थिए । त्यो दृष्यले मेरो मनलाई भाबुक बनायो । मनमनै सवै आन्दोलनकारीहरुलाई अभिवादन गरें । सवै सकुशल होस भन्ने कामना गरें ।

त्यो दिन म जाने ठाउँ सेल्टर नै थियो । सेल्टरमा पार्टीका केहि दस्तावेजहरु पनि थिए । त्यसकारण म सिधै सेल्टरमा गईन । पहिले म ठँडिटीकी साहिँली दिदी चन्द्रशोभाको घरमा पसें । उनी राजनीतिसित बिल्कुलै अनभिज्ञ थिईन् र केहि ससाना कुराले पनि डराउने बानी भएकोले मैले राजनीति र त्यो दिनको घटना बारे केहि बताईन । खाजा खाईवरि बातावरण अलि शान्त भए पछि मात्र म पद्मा दिदीको घरको सेल्टरमा पुगें ।

त्यो दिनको मेरो ठूलो सफलता भनेको म बच्न सक्नु थियो । ठूली दिदीको छोरीहरुलाई ʻम फर्कन सकें भने छोरा लिन आउँछु, नभए तिमीहरुको जिम्मा’ भनेकी थिएँ । त्यस दिन सम्म छोराको जिम्मा मैले नै निभाउन सक्ने भएँ । त्यसमा म खुशी नै भएँ ।