विष्फोटक पदार्थ सम्वन्धी ऐन र विद्यमान चुनौती

नेपालमा विष्फोटक पदार्थको उत्पादन, प्रयोग, ओसार पसार र संचय गर्ने सम्वन्धमा विभिन्न ऐनहरु विद्यमानछन्, जसले विष्फोटक पदार्थहरुलाई यथोचित रुपमा नियन्त्रण गरी भौतिक तथा मानवीय क्षति रोक्नको लागि बलियो आधार दिएकोछ । 

नेपालमा विष्फोटक पदार्थ ऐन, २०१८ क) अनुसार विष्फोटक पदार्थ भन्नाले विष्फोटन भई क्षति पुर्याउने आई.ई.डी, टी.एन.सी, एमाटोल, बारोटोल, पेन्टोलाई, र्यापिंड डिटोर्नेटिभ एक्स्प्लोसिभ (आरडिएक्स), टोरफेक्स, व्लाष्टिक एक्स्प्लोसिभ, डाईनामाईट, बारुद, नाईटोग्लिसिरिन, जेलेन्गाईट, स्टेमाईट, सेल्साईट, डिटोनेटर, व्लाष्टिक, क्याप, विधुतिय व्लाष्टिक क्याप, फ्यूज , आतिसबाजी, पटाका, गन कटन, गन पाउडर व्लाष्टिक पाउडर, पारो (मर्करी) वा अन्य कुनै धातुको फुल्यूनेट, सोहि प्रकृतिका बिष्फोटन हुने अन्य कुनै पदार्थ वा नेपाल सरकारले समय समयमा नेपाल राजपत्रमा सूचना प्रकाशन गरी तोकेको कुनै पदार्थ सम्झनु पर्दछ र सो शव्दले बम समेतलाई जनाउँछ भनिएकोछ । त्यसैगरी क१) मा बम भन्नाले कुनै विष्फोटक पदार्थ वा अन्य कुनै साधन, फर्मूला, प्रकृया वा उपायव्दारा आफै वा अन्य कुनै पदार्थव्दारा विष्फोटन हुने गरी बनाईएको ग्रिनेड वा त्यस्तै प्रकृतिको अन्य विष्फोटक पदार्थयुक्त बस्तु वा पदार्थ सम्झनु पर्छ ।

उक्त ऐनले उत्पादनको व्याख्या गरी कुनै विष्फोटक पदार्थलाई भाग भागमा छुट्याउने वा टुक्र्याउने वा बनाई सकेकोलाई विगार्ने विधि वा कुनै नोक्सानी भएको विष्फोटक पदार्थलाई कम लायक बनाउने विधि र कुनै विष्फोटक पदार्थलाई दोहर्याई बनाउने, हेरफेर गर्ने वा मरमत गर्ने विधिलाई समेत जनाउँछ भन्ने उल्लेख गरिएकोछ । 

 हातहतियार खरखजाना ऐन २०१९ को परिभाषाले हातहतियार र खरखजानाको परिभाषा सम्वन्धी व्याख्यामा हात हतिहार भन्नाले तोप, मोर्टार, बख्तरबन्द गाडी, मेशिनगन, राईफल, बन्दूक, पिस्तोल, रिभल्भर वा खर खजाना प्रयोग गरी वा नगरी चलाईने त्यस्तै प्रकृतिका अन्य यन्त्र सम्झनु पर्छ र सो शब्दले हातहतियार बनाउने मेशिन, उपकरण र हातहतियारको पाटपूर्जा समेतलाई जनाउँछ भनिएको छ । त्यसै गरी खरखजाना भन्नाले हातहतियार राख्ने बारुद, केप, गोली, छर्रा, डिटोनेटर, कार्तुस, फ्यूज  वा त्यस्तै प्रकृतिका अन्य पदार्थ समेतलाई जनाउँछ भनिएकोछ ।

मुलुकी अपराध संहिता २०७४ परिच्छेद ६ मा हात हतियार तथा खरखजाना सम्वन्धी कसूर सम्वन्धी व्याख्या गरिएकोछ । जस अनुसार ईजाजत विना हतियारको उत्पादन, राख्न, लिएर हिड्न र विक्रिवितरण गर्न नपाउने र खास किसिमका हतियारहरु प्राप्त गर्न नहुने व्यवस्था गरेकोछ । 

मुलुकी अपराध संहिता, २०७४ कै परिच्छेद ७ मा विष्फोटक पदार्थ सम्वन्धी कसूरको व्याख्या गरिएकोछ । उक्त परिच्छेदको धारा १३८ मा कसैले इजाजतपत्र प्राप्त नगरी वा ईजाजतपत्र प्राप्त गरेको भए पनि ईजाजतपत्रमा उल्लेख भएका शर्त र बन्देज विपरीत हुने गरी कुनै पनि किसिमको विष्फोटक पदार्थ बनाउन, तयार गर्न वा उत्पादन गर्न हुँदैन । 

यो ऐन बमोजिम कसूर गर्ने व्यक्तिलाई सामान्य, नरम र कडा विष्फोटक पदार्थहरुको तह छुट्याई तदनुसार तीन बर्ष कैद र तीस हजार जरिवाना, पाँच बर्ष कैद र पचास हजार जरिवाना र दश बर्ष कैद र एक लाख जरिवानाको व्यवस्था गरिएकोछ । विष्फोटक पदार्थ उत्पादन वा निर्माण गर्ने संयन्त्र, मेशिन वा ज्यावलको उत्पादन गर्ने, प्रयोग गर्ने, राख्ने वा अन्य कारोवार गर्नेलाई दुई बर्ष सम्म कैद र बीस हजार रुपैयासम्म जरिबाना गर्ने व्यवस्थाछ । विष्फोटक पदार्थको कारोबार सम्वन्धमा ईजाजतपत्र प्राप्त नगरी वा ईजाजत पत्र प्राप्त गरेको भएपनि ईजाजतपत्रमा उल्लेख भएका शर्त र बन्देज विपरीत हुने गरी विष्फोटक पदार्थको कारोबार गर्न वा गराउनु हुँदैन भन्ने उल्लेखछ । यदि गरेमा सामान्य, नरम र कडा प्रकृति अनुसार माथि उल्लेखित गरे अनुसारको सजाँयको व्यवस्था गरिएकोछ । कसैले सर्वसाधारणले प्रयोग वा उपभोग गर्ने सामान्य उपभोग्य वस्तु वा त्यस्तो बस्तुको भौतिक वा रसायनिक तत्वमा कुनै भौतिक वा रसायनिक प्रकृया, फर्मूला, उपाय वा विधिवाट हेरफेर, परिवर्तन गरी वा त्यसको रुप, बनौट वा आकारमा परिवर्तन गरी कुनै किसिमको बम वा अन्य कुनै विष्फोटक पदार्थको रुपमा प्रयोग गर्न वा गराउन हुँदैन । यदि त्यसो गरेमा तीन बर्ष सम्म कैद वा तीस हजार रुपैयासम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुनेछ ।

त्यसै परिच्छेदको धारा १४१ मा बारुदी सुरुंग बनाउन वा बिष्फोटक पदार्थ ओछ्याउन नहुनेको व्याख्यामा कसैले सार्वजनिक रुपमा प्रयोग हुने सडक वा बाटो, स्थल, भवन, पुल, सुरुंग वा सर्वसाधारणले हिडडुल गर्ने अन्य कुनै ठाउँमा विष्फोटक पदार्थ ओछ्याउन वा राख्न वा कुनै प्रज्वलनशील पदार्थ वा विद्युतीय धराप (एम्बुस) राख्न वा त्यस्तो पदार्थ राखी वा धराप ओछ्याई आवागमन वा सार्वजनिक उपयोगका अन्य कुनै कुराको प्रयोगमा अवरोध पुर्याउन हुँदैन । यसको विरुद्धमा कसूर गर्नेलाई दश बर्ष सम्मको कैद र एक लाख रुपैया जरीवाना गर्ने व्यवस्था गरेकोछ । 

धारा १४२ मा ईजाजत प्राप्त व्यक्तिहरुले कस्ता विष्फोटक पदार्थ, कति परिमाण, कुन व्यक्तिलाई, के परिमाण र के प्रयोजनको लागि बिक्रि वितरण भएको हो भन्ने बारेमा अभिलेख राख्नु पर्ने व्यवस्था गरेकोछ ।

उक्त परिच्छेदको धारा १४४ मा सजाय हुने कुनै कसूर भएमा त्यस्तो कसूरसंग सम्वन्धित सम्पूर्ण विष्फोटक पदार्थ, त्यसतो पदार्थ उत्पादन, तयारी वा निर्माण गर्न प्रयोग हुने मालसामान, उपकरण, औजार वा कच्चा पदार्थ, त्यस्तो पदार्थ ओसार पसार वा ढुवानी गर्ने सवारी साधन वा ढुवानी साधन र त्यस्तो पदार्थको उत्पादन, तयारी, निर्माण वा कारोवार गरी प्राप्त गरेको रकम र त्यसबाट बढे बढाएको रकम जस्ता चल अचल सम्पति जफत हुने सम्म व्यवस्था गरेकोछ ।

धारा १४५ मा कसैले यस परिच्छेद अन्तर्गतको कुनै कसूर गरेको कारणबाट कसैको जीउ, धनको हानि, नोक्सानी भएको रहेछ भने कसूरदारबाट पीडित व्यक्तिलाई त्यसको मनासिब क्षतिपूर्ति भराई दिनु पर्नेछ ।

सरकार वा लाईसेन्स प्राप्त निकाय वा व्यक्तिको कुरालाई छोडेर कानूनका उपर्युक्त व्यवस्थालाई हेर्ने हो भने विष्फोटक पदार्थ सम्वन्धमा कडा कानून रहेकोछ । सडक वा बाटो, स्थल, भवन, पुल, सुरुंग वा सर्वसाधारणले हिडडुल गर्ने अन्य कुनै ठाउँमा विष्फोटक पदार्थ ओछ्याउन वा राख्न वा कुनै प्रज्वलनशील पदार्थ वा विद्युतीय धराप (एम्बुस) राख्न नहुने भन्ने कुराले सरकार वा लाईसेन्स पाउने व्यक्तिले पनि पाउनेछैन भन्ने अर्थ लाग्दछ ।

नेपालमा विष्फोटक पदार्थ सम्वन्धी ऐन भएता पनि यस सम्वन्धी समस्याबाट नेपाली जनता मुक्त छैन । काठ्माडौं, रोल्पा, कैलाली, बाजुरा, सिराहा, सप्तरी लगायतका पूर्व, पच्छिम र मध्य जिल्लाहरुमा विष्फोट भई मृत्यु र अंगभंग भएकाछन् । काठमाडौं उपत्यका मै विष्फोटक पदार्थ, हात हतियार र खरखजानाको ठूलो परिमाणको भण्डार फेला परेकोछ । बाहिरबाट काठ्माडौंमा छिरेका यात्रुहरुबाट विष्फोटक पदार्थहरु जफत भएको कुराले यो समस्याको आँकलन गर्न सकिन्छ । 

रोल्पाको विष्फोटन, जहाँ चार जना बालबालिकाहरुले ज्यान गुमाए, त्यस ठाउँमा फेला परेको कारखाना निर्मित विष्फोटक पदार्थ (मोर्टार शेल) ले केहि प्रश्नहरु जन्माई दिएकोछ । त्यो हतियार केटाकेटीहरुले कहाँ फेला पारे? के कुनै भण्डारबाट ल्याएका हुन? के अहिले पनि विगतको शसस्त्र व्दन्दमा जस्तै हतियार ओसार पसारमा बालबालिकाहरुको प्रयोग भैरहेको त छैन ? कसैले विछ्याएको हो भने कसले ? यसको भण्डार कहाँ होला? नयाँ हो भने नेपालको कुन कुन नाकाहरु वा स्थानहरुबाट यस्ता हतियारहरु ओसार पसार भैरहेकोछ ? त्यो हतियार दश बर्षे शसस्त्र व्दन्दकालमा प्रयोग भएको मध्येबाट हो भने के शान्ति सम्झौतामा उल्लेख भए अनुसार सवै प्रभावित क्षेत्रहरुबाट विष्फोटक पदार्थहरु नष्ट गर्ने कार्यले पूर्णता पाउन नसकेको हो ? नेपालमा प्रतिवेदनमा नदेखिएका यस्ता ठाउँहरु क्ति होलान् ?

यसै बर्ष विष्फोटक पदार्थ नष्ट गर्न प्रयास गर्ने एक जना शसस्त्र प्रहरी आफिसरको घटनास्थल मै मृत्यु भयो । नेपालमा नेपाल आर्मीको कमाण्डमा डिमाईनिङ टोली र शसस्त्र प्रहरीको कमाण्डमा ईओडी टीम रहेकोछ । नेपाल आर्मीको डिमाईनिङ टोली संयुक्त राष्ट्रसंघबाट एक्रिडेट छ । डिमाईनिङ गर्दा अन्तराष्ट्यि स्तरको ह्यूमानिटरियन डिमाईनिङ (IMAS) गर्नु पर्दछ भन्ने मान्यता रहेकोछ । तर उक्त विष्फोटन र मृत्युबाट केहि प्रश्नहरु उव्जाएकोछ । डिमाईनिङ गर्नु पहिले पूरा गर्नु पर्ने सर्भे, सुरक्षित डिमाईनिङको आवश्यक पोशाक, औजारको तयारी, तालिम प्राप्त व्यक्तिहरुको छनौट, डिमाईनिङ टोलीहरुसितको आवश्यक संयोजन आदिमा कमजोरी भएको त होईन ? यदि हो भने आगामी दिनहरुमा यी कुराहरुलाई ध्यान दिनु नितान्त जरुरीछ ।  

सन् २०१० मा इन्डियन एक्प्रेसले एक नेपालीलाई ४९८ थान डेटोनेटर र २७ मिटर फ्यूज  वायर सहित पक्राउ गरेको समाचार प्रकाशित गरेको थियो । पक्राउ पर्ने उक्त नेपालीको बयान अनुसार उनले ती हतियारहरु नेपालका माओवादीहरुलाई उपलव्ध गराउँथे । त्यो घटना शान्ति सम्झौता भएको चार बर्ष पछिको थियो । यसको अर्थ तत्कालिन माओवादीका केहि समूह वा व्यक्तिहरु शान्ति सम्झौता उलंघन गरी सम्झौता पछि पनि हतियार ओसार पसार गरिरहेका थिए । सन् २०१९ को २२ अप्रिलमा हिन्दुस्तान टाईम्सले दिल्लीबाट काठमाडौं तर्फ आईरहेको बस कैलालीको नाकामा पुग्दा नेपालका शसस्त्र प्रहरी टोलीले डिटोनेटरहरु जफत गरेको समाचार प्रकाशित गरेको थियो । यसले नेपालमा निरन्तर रुपमा अवैध हतियारहरु भित्रिरहेको स्पष्ट हुन्छ ।

पूर्व माओवादीका एकजना कमाण्डरले बताए अनुसार बुबी टयप्स राख्दा मानिस वा बच्चाहरु वा जनावरहरुले छोए वा चलाएमा पनि विष्फोटन हुने गरी बनाउने र राख्ने गरिन्थ्यो । प्रहरी जवानको मृत्यु त्यसतै हुक वा संबेदनशीलफ्यूज  राखेर बनाईएको भिक्टिम एक्टिभेटेड विष्फोटक पदार्थबाट भएको हो भने त्यो त झनै घातक कुरा हो । त्यसतो खालको विष्फोटक पदार्थलाई बारुदी सुरुङ प्रतिवन्ध सन्धी (ओटावा सन्धी) को धारा २ मा व्याख्या गरे अनुसार घरेलु बारुदी सुरुङको परिभाषा भित्र पर्दछ । जो पूर्ण रुपमा प्रतिवन्धित हतियार हो । विश्वका १६४ वटा देशहरुले मानव लक्षित बारुदी सुरुङ र घरेलु बारुदी सुरुङलाई पूर्ण प्रतिवन्ध गरिसकेकाछन् ।

सन् १९९७ मा पारित बारुदी सुरुङ प्रतिवन्ध सन्धीको कारणबाट विष्फोटक पदार्थहरु हटाउने र नष्ट गर्ने बिषय शान्ति सम्झौतामा समाविष्ट भयोे । शान्ति सम्झौता पनि बारुदी सुरुंग र विष्फोटक पदार्थहरु हटाउने र नष्ट गर्ने काम गर्न सम्भव बन्यो । तर नेपाल सरकार अझ सम्म बारुदी सुरुंग प्रतिवन्ध सन्धीको पक्ष राष्ट्र भने बनेको छैन । नेपाल सन्धीको पक्ष राष्ट्र बन्न सक्दा नेपालमा देखा परिरहेको विष्फोटक पदार्थका चुनौतीहरुको सामना गर्न सहज हुनेछ ।