नेताहरुको जेल जीवन र टीका कार्यक्रम

बुज्रुकहरुबाट नेपालमा राजनीतिक परिवर्तनको लागि गरेको त्याग, तपस्या, जेलनेलको कुरा बारे चर्को भाषण सुन्दा मलाई पर्दा पछाडी रहेर पार्टी काममा लाग्नेहरुको सम्झना आउने गर्दछ । ती पात्रहरुले न कुनै ज्याला मागे, न कुनै भनसुन गरे, न पुरस्कार र तक्मा कै आशा गरे । उनीहरु आप्mनै श्रममा गर्वले बाँचेकाछन् । उनीहरुले घमण्डले भाषण ठोकेको कहिल्यै देखिन । तर एउटा आशा भने उनीहरुमा सँधै रहिरहेकोछ, त्यो हो नेपालको शान्ति, प्रगति, समृद्धि र सुशासन । 

लामो समयको राजनीतिक संघर्ष पछि नेपालले संघीय, लोकतान्त्रिक गणतान्त्रीक राज्य व्यवस्था पाएकोछ । चुनावमा बहुमत पाएको कम्युनिष्ट पार्टीले सरकारको नेतृत्व गरेकोछ । पार्टीको अध्यक्ष र प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली हुनुहन्छ । वहाँको प्रधानमन्त्रीको कार्यकालमा मैले वहाँलाई तीन पल्ट भेटेकीछु । पहिलो पटक प्रधानमन्त्रीकालमा मन्त्रीहरुलाई सपथ ख्वाउने दिन शितलनिवासमा, दोश्रो प्रधानमन्त्रीबाट राजिनामा पछि विदाईभोज बालुवाटारमा, र तेश्रो पल्ट दशैं तिहार शुभकामना आदान प्रदान कार्यक्रम भृकुटी मण्डपमा । 

भृकुटी मण्डपमा कार्यक्रम सकिसकेको थियो । मन्च प्रायः खाली थियो । प्रधानमन्त्री बसी नै रहनु भएको थियो । प्रधानमन्त्री सम्झेर मैले वहाँलाई नमस्ते गरें, वहाँले कसिलो हात मिलाउन भयो र हामी महिलाहरु हरेक बर्ष जेलमा टिका लगाउन जाने कुरा सम्झिनु भयो । सवै जसो भेटमा वहाँको एउटै कुरा के मन पथ्र्यो भने वहाँ लगायतका नेताहरु जेल परेको बेला महिला दिदी बहिनीहरुव्दारा दशैं र तिहारको टीका कार्यक्रमको सम्झनाको कुरा । वहाँले सम्झनु भएको त्यस कुराले मैले महिलाहरुप्रति सम्मान गर्नु भएको सम्झन्थें । हो पनि त्यो बेला जेल टिका कार्यक्रमले पार्टी काममा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो ।

तत्कालिन (माले) को स्थापना भैसकेपछि मालेको उपत्यकामा सम्पर्क विस्तार साथै महिलाहरु विच पनि पार्टी काम विस्तार भयो । कोहि पनि कार्यकर्ताहरु पार्टीको सम्पर्कबाट नछुटियुन भन्ने पार्टीको नीति हुन्थ्यो । खासगरी ०३५/०३६ को आन्दोलन पछि पार्टीले सडक मात्र होईन जेल पनि एक कर्मस्थल मानेको थियो र नियमित सम्पर्क हुन्थ्योे । पार्टीको जिम्माको हैसियतले जेलमा भेट्ने कामको व्यवस्थापन गर्ने जिम्माको केहि हिस्सा मेरो भागमा पनि परेको थियो ।  

त्यो बेलाको कतिपय कुरा बिर्सि पनि सकेकीछु । पद्मा दिदी (मानन्धर) को अनुभवमा पक्राउ पर्ने डरले जेलमा भेट्न जान सजिलो थिएन । नाता लगाउन सजिलोको लागि पाका आमाहरुलाई समेत भेट्ने टीममा सहभागी गराईन्थ्यो । पहिलो पल्टको भेटमा उनको आमा चन्द्रमाया मानन्धर पनि जानु भएको थियो । धेरै जसो खाना पकाउने काम उनको घरमा हुने गर्दथ्यो र श्रीमान पूर्णमानले पनि पकाउने काममा धेरै सघाउनु हुन्थ्यो । मेरी भाउजु दिलशोभा चित्रकारको अनुभवमा जेलमा भेट्न जाँदा जेल भित्रका नेताहरुका साना आवश्यकताहरु पुरा होस, एक छाक भए पनि मिठो खान पाओस भन्ने हुन्थ्यो । कहिले काहिँ एकै ठाउँमा पकाउन गाहारो हुने हुनाले विभिन्न पकवानहरुको भाग लगाएर फरक फरक घरमा पकाएर लग्ने गरिन्थ्यो । खर्चको लागि साथीहरुबाट चन्दा संकलन गरिन्थ्योे । जेलमा भेट्न जाने काम विद्यार्थीहरुको समूहलाई पनि दिने गरिन्थ्यो । पढ्नको लागि काठ्माडौंमा डेरा गरी बसेका विद्यार्थीहरुको आम्दानीको श्रोत घर वा सानातिना जागिरबाट हुने गर्दथ्यो र पैसाको सँधै अभाव हुन्थ्यो । तैपनि उनीहरुले पार्टीको निर्देशनमा जेलमा खानाकुरा, पत्रपत्रिका र अन्य आवश्यकताका सामाग्रीहरु लानको लागि पैसाको जोहो गर्न सडक, बस र पार्कहरुमा ट्वाक हल्लाएर चन्दा संकलन गर्दथे । त्यहिक्रममा कति विद्यार्थीहरु स्वयं गिरप्mतारीमा पर्दथे ।

काठमाडौं उपत्यकामा नख्खु, सेन्ट्रल र भद्रगोल जेलहरुमा राजबन्दीहरुलाई राख्ने गरिन्थ्यो । तीनवटा जेल मध्ये नख्खु राम्रो र सजिलो मान्थे भने सेन्ट्ललाई सकस । बन्दीहरुलाई नख्खु जान पाए हुन्थ्यो भन्ने लाग्दथ्यो रे । चौकीहरुबाट जेलमा सारे पछि बन्दीहरुले राजवन्दीको हैसियतले पत्रपत्रिका पढ्न पाउने, नातेदार भेट्न पाउने देखि लिएर हरेक दिन केहि पैसा र सिधाको रुपमा केहि चामल पनि पाउँथे । जेलमा प्राप्त हुने ससाना सुविद्याहरुले पनि बन्दीहरुलाई खुशी पार्थे ।

दशैं र तिहार टिका कार्यक्रम भेट्नको लागि महिलाहरुलाई सजिलो थियो । चाडवाडको कारणले कुराकानीमा केहि खुकुलो पनि हुन्थ्यो । महिलाहरुले खानेकुरा मात्र होइन पार्टीका निर्देशनहरु, पुस्तक, पत्रपत्रिकाहरु, चिठीपत्रहरु सजिलै जेल भित्र पास गर्दथे । उनीहरुको अनुभवमा पार्टीका गोप्य निर्देशनहरु थर्मस, ऐना, खानेकुरा, कागजको त्रिकोण थुंगा, मैनले लेखेर पठाउने गरिन्थ्यो । ती कुरा भेट्न जाने सवै महिलाहरुलाई थाहा हुँदैनथ्यो । केहि खुकुलो अवस्थामा जेलमा भेट्न जाँदा कविता पढ्ने, गीत गाउने र नाचेर रमाईलो पनि गरिन्थ्यो । नेकपाका एक नेता राधाकृष्ण मैनालीको भनाईमा महिलाहरु त्यसरी भेट्न आउँदा बन्दीहरुलाई रमाईलो लाग्ने मात्र होईन बन्दीहरुले जेल बाहिरको पार्टी कामको अवस्था, जिम्मेवारीको अवस्था, परिवर्तन आदि बारे थाहा पाउँथे र प्रेरणा पाउँथे । 

पंचायती व्यवस्थामा पार्टीहरु प्रतिवन्धित भएकोले पार्टीको नामबाट आन्दोलन गर्नु सम्भव थिएन । तर मान्छेहरु चुप लागेर दमनलाई सहि बस्न सक्ने अवस्था पनि थिएन । कतिसम्म भने बनभोजलाई पनि राजनीतिकरण गरेर मानिसहरु समातिने र थुनिने घटनाहरु पनि धेरै वटा भए । शिक्षक, विद्यार्थी, मजदूर र अन्य पेशाकर्मिहरुको समस्याहरुको चाङ थियो, सुनुवाई हुँदैनथ्यो र उनीहरु विभिन्न मागहरु लिएर आन्दोलनमा उत्रिन्थे । आन्दोलनमा हरेक पटक सयौं जेल पर्थे । कहिले काहिँ पचास हजार भन्दा माथि पनि जेलमा परेका हुन्थे । दुधकाण्ड, रंगशाला हत्याकाण्ड, पिस्कर हत्याकाण्डको विरुद्धमा उठेको आन्दोलनहरुको क्रममा पनि हजारौं व्यक्तिहरु जेल परेका थिए । नमिता सुनिता बलात्कार र हत्याको विरुद्धमा उठेको महिलाहरुको आन्दोलनले देशव्यापी रुपमा हिँसाको विरुद्धमा चुप नलाग्न सन्देश दियो र त्यस पछि कुनै पनि हिंसाको विरुद्धमा महिलाहरुको आन्दोलन उठ्न थाल्यो । अन्तराष्ट्रिय श्रमिक महिला दिवस ८ मार्च मनाएको बेला महिलाहरुले जेल र यातना भोग्नु परेको थियो । 

मैले केहि समय केन्द्रिय महिला जेल बस्दा के अनुभव गरें भने जेल भित्र बस्ने वन्दीहरुप्रति गरिने व्यवहार अन्य आन्दोलनहरुको सफलता र असफलतामा निर्भर गर्दथ्यो । आन्दोलन चर्किंदै गयो र आन्दोलनकारीको पक्षमा निर्णय हुन सक्ने सम्भावना रहेको थियो भने जेल भित्र बस्नेहरुसंग नम्र व्यवहार गरिन्थ्यो भने अरु बेला कडा । राजनीतिक मुद्दा बाहेक अन्य मुद्दामा जेल बसेकाहरु भने राजनीतिक बन्दीहरु जेलमा जति बढी भयो उति रमाउँथे । उनीहरुले बाहिरका साहसिक कुराहरु सुन्न पाउँथे । बिशेषगरी छोटो अवधिको लागि आउने राजबन्दीहरु सामु यातना कम गरिन्थ्यो । बन्दीहरु भन्ने गर्दथे ती अस्थायी राजबन्दीहरुले जेलको कुरा बाहिर लगेर तहल्का मच्चाउलान् भन्ने डर हुन्थ्यो क्यारे जेल प्रशासकहरुलाई । राजबन्दीहरुको संगतले अन्य मुद्दामा जेल बसेका कतिपय बन्दीहरु राजनीतिक रुपले प्रशिक्षित भई जेलमुक्त भए पछि पार्टी जीवन विताउनेहरु पनि छन् ।

आजको नेकपाको नेतृत्वमा बस्ने धेरै जसो नेताहरु कुनै न कुनै समयमा जेल पर्ने धेरैछन् । झापा आन्दोलनको क्रममा पक्राउ परेकामध्ये अमर कार्की, भिष्म धिमाल, मनकुमार गौतम, मंगलमर्णी सतारले करीब अठार बर्ष जेल जीवन भोगे । मोहनचन्द्र अधिकारी, घनेन्द्र बस्नेत, नरेश खरेलले साढे सत्रबर्ष जेल बसे, मानकुमार तामाङ र अमर अधिकारीले सत्र बर्ष जेल भोगे । पानवीर विश्वकर्माले १६ बर्ष जेल जीवन काटे । केपि शर्मा ओली, राधा कृष्ण मैनाली, नारद वाग्लले चौध बर्ष जेल जीवन गुजारे, मोदनाथ प्रश्रितले गोलघरको जीवन सहित नौ बर्ष विताए । हर्रे बर्रे काण्डबाट बेदुराम भुषाल, बुद्धि बहादूर राजमाझी लगायतले दश बर्ष सम्मको जेल जीवन विताए । महिलाहरुमा गौरा प्रसाईं पनि केहि बर्ष जेल बसिन् ।

जेलमा टिका लगाउन जाने आमा दिदी बहिनीहरुलाई सम्झँदा धेरैको नाम भन्न गाहारो भैसकेको रहेछ । ईतिहासमा जेलको लागि विशेष जिम्मेवारी बहन गर्ने महिलाहरुका ती सवै नामहरु नविर्सिउन भनेर मैले टिपेर भ्याएको नामहरु यहाँ उल्लेख गर्न खोजेकी छु । पद्मा मानन्धर, सहाना महर्जन, बल्बु महर्जन, सरस्वती वाटी, श्री लक्ष्मी श्रेष्ठ, रीना महर्जन, कमला श्रेष्ठ, प्रतिमा श्रेष्ठ, शान्ति श्रेष्ठ, जमुना श्रेष्ठ र आमा राम माया श्रेष्ठ, गंगा श्रेष्ठ र म लगायत टोखा, किर्तिपुर, पाँगा, नगाउँ, ललितपूर र भक्तपूरका थुप्रै महिलाहरु जेलमा भेट्घाट र टीका कार्यक्रममा सहभागी हुने गर्दथ्यौं । 

आजको राजनीतिक परिवर्तन एकाध मानिसहरु वा केहि नेताहरुको भुमिकाले मात्र भएको हो भन्नु महाभूल हुनेछ । आजको परिवर्तन धेरै थरिका मानिसहरुको, धेरै किसिमले, धेरै बर्षको सामुहिक मेहनतको फल हो । जेलमा बस्नेले बाहिरका आन्दोलन र बिजयको प्रतिक्षा गर्दथे भने बाहिर बस्नेले जेलभित्र यातना सहेर बसेका नेताहरुका आदर्शबाट प्रेरित र जिम्मावारीवोध भएर हिड्ने गर्दथे । 

नोटः यो लेख फरक शिर्षकमा दृष्टि साप्ताहिक पत्रिकामा पनि निस्केकोछ ।