जनता नै परिवर्तनका बाहक हुन्

जनता नै परिवर्तनका बाहक हुन्

करीब साढे दुई फिट चौडा पराम्परागत काठको डुङगामा खुट्टा टेकेको बेला पश्चिमको सूर्य ढल्कनै लागेको थियो । माघ महिनाको मौसम तराईमा पनि चिसो थियो । जमिन र पानी माथि पातलो हुस्सुले छोपेको भएता पनि बुढी राप्ती खोलाको दायाँ बायाँका जंगलमा गोही, मृग, सर्प, वाँदर, सारस, चखेवा चखेवीहरुको बथान हेर्नमा कुनै समस्या थिएन । प्रकृतिको त्यो रमणीय बातावरणले मलाई मात्र होइन, सवै यात्रुहरुलाई मनमोहक बनाइरहेको थियो । डुंगामा बसेका बाह््र पन्ध्र जना यात्रुहरु मध्ये सक्ने जतिले आ–आप्mनो मोबाईले मनमोहक प्राकृतिक दृष्यलाई कैद गरे । शहरको फोहरको थुप्रो र कोलाहलबाट टाढा र शान्त त्यो ठाउँमा मलाई पनि अलौकिक शान्ती प्राप्त भएको भान भयो । मान्छे, प्रकृति र जनावर विचको सामिप्यताबाट यो संसार अझ रमणीय लाग्ने रहेछ ।

करीब आधा घण्टाको डुङगा यात्रा पछि मैले काठको भर्खर बनेको जस्तो लाग्ने एउटा मचानलाई सजिलै देखें । थाहा भयो त्यो जंगली जनावरहरु हेर्ने मचान मात्र नभई ‘मचान गेष्टहाउस’ थियो । विशेषगरी पर्यटकहरुको लागि बनेको थियो । त्यो दिन त्यहि मचानको उद्घाटन कार्यक्रम थियो । सांझ पर्न लागेको र जंगली जनावरहरुको करिडोर भएकोले उद्घोषिकाले छिटो छिटो कार्यक्रम संचालन गरिन् । अतिथिहरुले पनि त्यहि रप्mतारमा भाषण सकाए । मैले भने त्यो माहोल भित्र कार्यक्रममा जम्मा भएका आयोजकहरुसित भलाकुसारी गर्ने मौका खोजें । 

“यसतो गेष्ट हाउस बनाउने योजना हामीले मृगकुञ्ज मध्यवर्ती सामुदायिक बनबाट सिकेका हौं,” चित्रसेन मध्यवर्ती सामुदायिक बनका अध्यक्ष पुष्पराज श्रेष्ठले भने । “मृगकुञ्ज भन्दा यो क्षेत्र नजिक भएकोले पर्यटकहरुलाई बढी सजिलो हुन्छ भनेर हामीले यहाँ गेष्टहाउस बनाउने पहल गरेका हौं । हामीले धेरै चुनौतीहरु पनि भोग्यौं । सवैभन्दा ठूलो चुनौती त स्वीकृति लिनुमा नै रह्यो । जनावरहरु ओहोर दोहर हुने करिडोरमा होहल्ला हुन्छ, जनावरहरुलाई बाधा हुन्छ भनेर अनुमति दिईएन । एक मानेमा त्यो कुरा ठीक पनि हो । तर हामीले होहल्ला नगर्ने, पर्यटकहरुलाई पनि बाहिरै तालिम दिने, खानेकुरा, प्लाष्टिकहरु भित्र ल्याउन नदिने जस्ता कुराहरुको ग्यारेन्टी गरे पछि हामीले स्वीकृति पायौं ।”

ती कुराहरु गरिरहँदा पुष्पराजको आँखामा एक खालको खुशी र सन्तोष देख्न सकिन्थ्यो । उनको भनाईमा मध्यवर्ती क्षेत्रमा बहत्तरवटा सामुदायिक बनहरु छन् । त्यस छाता संगठनको एक सदस्यको रुपमा चित्रसेन मध्यवर्ती सामुदायिक बन रहेकोछ । समुदायमा तेह््सय सदस्यहरु रहेका छन् र सातवटा टोलहरुमा टोल स्तरिय समितिहरु रहेकाछन् । हरेक एघार जनाको टोल समितिमा चार जना महिलाहरु अनिवार्य सदस्य हुने व्यवस्था गरिएकोछ । वनसंरक्षणको लागि महिलाहरुलाई पनि हरतरहले अघि बढाउने योजनाका साथ काम गरिरहेकोछ । चित्रसेन बनमा पर्या–पर्यटन व्यवसाय संचालनमा छ अर्थात बनमा कुनै पनि गाडी चलाउन पाईदैन । मानिसहरु डुंगा, हात्ति र पैदलव्दारा जंगल सफारी गर्दछन् । ट्रकहरु चलाउन नमिल्ने भएकोले गेष्ट हाउसको लागि चाहिने ठूला काठ्का मुढाहरु धेरै टाढाबाट घिसार्दै ल्याउनु परेको थियो । 

चित्रसेन वनको पर्या–पर्यटन व्यवसायबाट बर्षमा दुई करोड आम्दानी हुने गर्दछ । उक्त आम्दानीको पचास प्रतिशत रकम चित्रसेनवासीहरुको हितको लागि खर्च हुने गरेकोछ । दुःखलाई झेल्दै बनाएको चित्रसेन मचान गेष्टहाउसबाट समुदायमा भएको फायदाको कुराले चित्रसेनवासीहरुलाई खुसी पारेको देखिन्छ । उनीहरुले मचान गेष्ट हाउस बनेबाट आम्दानीमा फड्को ल्याउन सक्ने विश्वास गरेकाछन् । 

चित्रसेन सामुदायिक बनका लेखा समितिको संयोजक पुष्पराज मरहट्ठाले पनि चित्रसेनको सफलताको बारेमा कुरा गर्न उत्सुकता देखाए । उनले भने, “चितवन राष्ट्रिय निकुन्जको पेरिफेरिमा तीनवटा प्रदेश, बाह््रवटा नगर पालिका र बहत्तर वटा सामुदायिक बनहरु छन् । यस चित्रसेन बनमा बाघ, बँदेल, गैंडा, चित्री र थुप्रै किसिमका चराचुरुङगीहरु देख्न सकिन्छ । प्रकृतिलाई नजिकबाट हेर्न चाहने मानिसहरु पैदल यात्राव्दारा जंगलको विहार गर्न मनपराउछन् ।” 

चित्रसेनको पर्या–पर्यटन व्यवसायबाट आम्दिानी हुने आधा रकमबाट समुदायले सदस्यहरुको निम्ति स्वास्थ्य, शिक्षा, सोलार प्यानलको लागि अनुदान दिने गर्दछ । सुत्केरी हुँदा सुत्केरी खर्च र परिवारको सदस्यको मृत्यु भएमा क्रिया खर्च पनि दिने गरेको छ । चित्रसेनवासीहरुलाई जंगलमाथिको आश्रय घटाउन र जंगललाई संरक्षण गर्नको लागि बैकल्पिक उर्जामा प्रोत्साहन गर्दै आएकोछ भने जंगलमा फोहर हुन नदिन हरेक घरधुरीलाई दुई दुईवटा फोहोर फाल्ने बाल्टी वितरण गरेकोछ । 

चित्रसेनमा विगत सत्र बर्ष देखि काम गर्दै आएका कार्यालयका सचिव कृष्ण आचार्यले पनि सत्र बर्षपछि आएका परिवर्तन बारे केहि सुनाए । उनले भने, “पहिले बनहरु जिल्ला बन कार्यालय अन्तर्गत थियो । विसं २०५३ सालमा मध्यवर्ती वन ऐन लागू भए पछि मानिसहरुले दाउरा बेचेर आपूm र परिवार पाल्नु पर्ने अवस्थाको अन्त भयो । शुरुमा समुदाय बनाउँदा त्यसको महत्व बुझाउन सजिलो थिएन । त्यो बेलामा पनि हरेक घरधुरीबाट सय सय रुपैया उठाएर समुदाय बनायौं । अहिले सवै मानिसहरु समुदायमा बसेर काम गर्न चाहन्छन् । काम सफल हुँदै गएकोमा म खुशी छु ।”

समुदायका सदस्यहरुले बार्षिक पच्चिसदेखि तीस हजार बरावरको सहयोग पाउँदै आएकाछन् । घरमा मान्छे मर्यो भने दश हजार क्रिया खर्च पाउँछन् । यसले आपत परेको बेला ठूलो राहत मिलेकोछ । त्यसै गरी सोलार प्यानलको लागि चार हजार, स्वच्छ खानेपानीको लागि दुई देखि पाँच हजार पाउँछन् । यी बाहेक मुढा बनाउने, उद्घोषण गर्ने, गाडी चलाउने जस्ता शिप बृद्धिका तालिमहरु लगायत विभिन्न किसिमका महिला सशक्तिकरण कार्यक्रमहरु संचालन हुँदै आइरहेकोछ ।

मैले समुदायका विभिन्न व्यक्तिहरुसंग कुरा गरिरहेको बेला हाम्रो पछाडी ठिङग उभिएको मचान गेष्ट हाउसले पनि कुराको होमा हो थपिरहेको जस्तो लाग्यो । मलाई लाग्यो देशमा राजनीतिक जटिलता रहे पनि वा केन्द्रिय तहका नेताहरु खाली भाषण र रवाफमा मात्र सीमित रहे पनि गाउँका जनताहरु चुप लागेर बसेका छैनन् । उनीहरुले आप्mनो गच्छे अनुसारको श्रोत साधन जुटाएर, आप्mनो पहुँच भएका राजनीतिक नेताहरु, विकासपे्रमीहरुसंग समन्वय र सहकार्य गरेर आफुले सक्दो रुपमा गाउँ टोलको लागि जीवन खर्चिरहेकाछन् । वास्तवमा जनता नै परिवर्तनका बाहक हुँदो रहेछ । मैले धन्यवाद दिएँ सवैलाई, जसले गाउँमा विकास गरी मानिसहरुको जीवनस्तर सुधार्न र प्रकृति जोगाउन प्रयासरतछन् । चित्रसेनवासीहरुको ती प्रयासहरुले त्यस स्थानको विकासमा टेवा पुर्याएको मात्र नभएर्, विकास र परिवर्तन ‘कुराले भन्दा कामले हुन्छ’ भन्ने सिकाएको छ । ती प्रयासहरु अरुको लागि पनि पे्ररणा बनुन् ।