(एक पटक अबस्य पढ्नु होला)
राम्रा कुरा धेरै छन्
तपाईं पहिलोपल्ट इलाम जाँदै हुनुहुन्छ भने मानिसहरूले भन्ने छन्, ‘प्लास्टिकका ब्याग साथमा छन् भने यतै छोडेर जानुस् है, इलाममा प्रयोग गर्न पाइँदैन, जरिवाना तिर्नुपर्छ ।’ चुरोट–बिँडी खानुहुन्छ कि ? अर्को प्रश्नपछि फेरि भनेको सुनिन्छ, सार्वजनिक ठाउँमा चुरोट खाँदै हिँड्नु त इलाममा लाजमर्दो कुरा हो । बजारतिर धुवाँ उडाउँदै चुरोट तान्दै हिँड्ने मान्छेप्रति हेर्ने दृष्टिकोण त फरक हुन्छ नै, उसले जरिवाना पनि तिर्नुपर्छ । दुई वर्षअघि इलामलाई प्लास्टिकमुक्त घोषणा गर्दा यो कुरा लागू होला र ? भन्ने मानसिकता थियो । तर, गरे के हुँदैन र ? भन्ने कुरा इलामेलीले प्रमाणित गरेर छाडे । मुलुकका अन्य स्थानमा जस्तो कुनै कुरा घोषणा गरेर त्यसलाई व्यवहारमा नउतार्ने काम त्यहाँ भएन । प्लास्टिक प्रयोग गर्नेहरूलाई पाँच सयदेखि हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना गर्न थालियो । जरिवानामा पैसा त जोडिएको थियो नै, सँगसँगै जोडियो सभ्यताको कुरा । प्लास्टिकको प्रयोग गर्नेहरू असभ्य कहलाइन थाले, बजार क्षेत्र प्लास्टिकमुक्त बन्न लामो समय लागेन । यस्तै सार्वजनिक क्षेत्रमा सुर्तीजन्य कुरा सेवन गर्न नपाइने भनेर सरकारी घोषणाको पूर्ण कार्यान्वयन गर्ने पनि इलाम नगरपालिका बनेको छ । इलाममा सार्वजनिक स्थानमा चुरोट–बिँडी खान पाइँदैन । स्थानीयवासीहरूका अनुसार सहरलाई धुम्रपानरहित बनाउन पनि त्यति गाह्रो भएन । आफ्नो स्थानलाई राम्रो र फरक बनाउँm भन्ने चाहनाका कारण सबैले त्यसको पालना गरे । इलाममा आइतबार र बिहीबार गरी हप्ताको दुई दिन हाट (बजार) लाग्छ । बजार भर्न गाउँगाउँबाट मानिस आउँछन् । बजारमा धुम्रपानको सेवनमा गाउँका मानिसलाई प्रतिबन्ध लगाउनु चुनौतीपूर्ण थियो । तर, सर्वसाधारण, सङ्घसंस्था, क्लब, मिडिया सबैले आ–आफ्नो ठाउँबाट जानकारी दिएपछि त्यो चुनौती पनि सहजै ट-यो । अहिले जहाँसुकैका मानिस हुन् इलाम टेकेपछि सार्वजनिक स्थानमा धुम्रपान गर्दैनन् । आ–आफ्नो कोठामा निजी जीवन कसले के खाएर या के गरेर बिताउँछ त्यो सरोकारको विषय भएन ।आन्तरिक या बाह्य कुनै पर्यटकले थाहा नपाएर धुम्रपान गरिहालेमा सर्वसाधारण जसले देख्यो उसैले इलामको नियमका बारेमा जानकारी दिन्छन् । एकपटक थाहा पाएपछि दोस्रोपटक त्यस्तो गल्ती कसैले गर्दैन । आफूले अन्जानमा चुरोट तान्दै गर्दा एक युवकले दाइ हामीकहाँ यो चुरोटको ठुटो फाल्ने ठाउँ छैन र इलामवासी चुरोटको धुवाँ सहन सक्दैनन् भनेपछि आफूले ग्लानि महसुस गरेको कुरा एक आन्तरिक पर्यटकले यस पङ्क्तिकारलाई बताएका थिए । अलैंची, अदुवा, आलु, अकबरे खुर्सानी, अम्लिसो, अतिथि सत्कारलगायत धेरैवटा ‘अ’मा कहलिएको इलाम यति सफा छ कि बाटामा हिँड्दै गर्दा आफू कतै युरोपतिरै छु कि झैँ महसुस हुन्छ । यो सब स्थानीयवासीको मानसिकताका कारण सम्भव भएको हो । नगरपालिकाको पहललाई यदि स्थानीयवासीले साथ नदिएका भए अन्य धेरै नगरपालिका झैँ इलाम पनि अहिले फोहोरका डङ्गुरले भरिएको सहर नै रहने थियो । तर, इलाममा आ–आफ्नो घरअगाडि कसले बढी सफा राख्ने भन्ने प्रतिस्पर्धाझैँ हुन्छ । बजारमा मात्र होइन गाउँतिर पनि विस्तारै–विस्तारै यसप्रकारको प्रतिस्पर्धा बढ्दै छ । बजारमा जताततै पशुबध नगरियोस् भनेर बधशालाको निर्माण भई कार्यान्वयनको प्रक्रियामा छ । आदर्श कृषि बजारको अवधारणाले कृषकका उत्पादनलाई एकै ठाउँमा भाउ प्राप्त गर्ने बनाइरहेको छ । यस्तै, हरितनगर अभियानले हरियो इलामलाई थप हरियालीपूर्ण बनाउन मद्दत गरेको छ । बाहिर निस्कियो चिया बगान र अम्लिसोको हरियाली, घरवरिपरि फूल र तरकारीको हरियाली, घरवरिपरि सफा वातावरण दु:खसुख त जीवनमा सबैका आ–आफ्नै होलान् तर सुग्घरसफाको हिसाबले इलामवासी सभ्यतापूर्ण जीवन बाँचिरहेका छन् । नगर सभ्यता के हो भनेर सिकाउनका लागि विभिन्न स्थानबाट अध्ययन भ्रमण नै गराउनुपर्ने गरी इलामले आफूलाई बनाएको छ, इलामवासीले आफूलाई चिनाएका छन् । खानेपानीको समस्या हुँदाहुँदै पनि ‘मिनिरल वाटर’को उत्पादन पनि छ । पानी किनेर खाने पर्यटकहरूलाई सकेसम्म स्थानीय मिनिरल वाटर नै किन्नका लागि सुझाब दिइन्छ । अरू ठाउँमा भए अर्काको उत्पादन बिक्रीमा के मतलब भनेर वास्ता गरिँदैनथ्यो या राम्रो छैन पनि भनिन्थ्यो होला, तर आफ्नो ठाउँ र त्यहाँका उत्पादनसँग स्थानीयवासीको गहिरो सरोकार छ । जसका कारण यो सानो सहर सहरजस्तै बन्न सकेको छ ।काठमाडौं, जनकपुरलगायत अन्य धेरै सहर र सहरवासीले इलामबाट सिक्नुपर्ने कुरा धेरै छन् । तराईका सदरमुकाममा प्राय: आफ्नै घरअगाडि नाली बगिरहेको हुन्छ, तर उक्त घरका मानिसहरू वास्तै गर्दैनन् । कसैले यस्तो फोहोरमा बस्नुभन्दा त आफैँ सफा गर्नुभए हुन्थ्यो नि भन्यो भने उनीहरूको जवाफ हुन्छ, अनि नगरपालिकाको चाहिँ के काम त ? सबै कुरा सरकारले गरिदिओस् भन्ने चाहना सहरवासीमा पाइन्छ । नागरिक हुनुको कर्तव्यका बारेमा हामीलाई खासै सरोकार छैन, अधिकारको बारेमा आवाज उठाउन हामी सबैले जानेका छौँ । तर, इलामेलीहरू नागरिक हुनुको कर्तव्य आफैँ निभाउँछन् । आफ्नो ठाउँ बनाउने अभिभारा आफैँमाथि रहेको आत्मबोध गर्छन् । सडकमा थुक्ने मानिस इलामेलीका लागि असभ्य हुन्, उनीहरू आफू थुक्दैनन् र अरूलाई पनि थुक्न दिँदैनन् । तर, राजधानी या अन्य धेरै स्थानमा रहेका नगरपालिकावासीहरूलाई सार्वजनिक स्थानमा थुक्नु या फोहोर पार्नु कुनै अनौठो काम होइन । धेरै नगरवासीहरू नरकवासीझैँ भइरहेका बेला इलामेलीले गरे यो देशमा जे पनि हुन्छ भन्ने प्रमाणित गरिदिएका छन् । आफ्नो नगर सफा गर्नका लागि उनीहरूलाई स्थानीय सरकार चाहिएन । स्थानीय जनप्रतिनिधिहरू पनि चाहिएनन्, स्थानीयवासी एकजुट भएर गर्दा सबै कुरा राम्रो भयो । सभ्यता भन्ने कुरा मानिसको प्रवृत्तिसँग जोडिएको हुँदोरहेछ । कति नगरहरूमा अहिले पैसा छ, विकासका पूर्वाधारहरू पनि छन् तर बजारका कुनाकाप्चाको त के कुरा घरैवरिपरि झिँगा भन्किरहँदा पनि मानिसहरू सफा नगरी बस्छन् । आफ्नो बासस्थानवरिपरि सफा राख्नुपर्छ भन्ने कुराको महसुस नगर्नेले टोल सफा राख्नुपर्छ भन्ने कुरा सोच्ने कुरै भएन, नगरको कुरा त झन टाढा हुने नै भयो । जबसम्म मानिसमा आफ्नो ठाउँ आफैँ बनाउनुपर्छ भन्ने चेतना आउँदैन तबसम्म विकास पनि टाढै रहने रहेछ । नत्र त इलामको तुलनामा जनकपुर नगरपालिकामा वर्षेनी कैयौँ गुणा बढी बजेट जान्छ । नागरिक तहबाट यसप्रकारको चेतना कसरी ल्याउने ? आफ्नो मुलुक सफा, सभ्य र सुसंस्कृत देख्न एवम् बनाउन चाहनेहरूका लागि यो ठूलो चुनौतीको विषय हो ।
तपाईं पहिलोपल्ट इलाम जाँदै हुनुहुन्छ भने मानिसहरूले भन्ने छन्, ‘प्लास्टिकका ब्याग साथमा छन् भने यतै छोडेर जानुस् है, इलाममा प्रयोग गर्न पाइँदैन, जरिवाना तिर्नुपर्छ ।’ चुरोट–बिँडी खानुहुन्छ कि ? अर्को प्रश्नपछि फेरि भनेको सुनिन्छ, सार्वजनिक ठाउँमा चुरोट खाँदै हिँड्नु त इलाममा लाजमर्दो कुरा हो । बजारतिर धुवाँ उडाउँदै चुरोट तान्दै हिँड्ने मान्छेप्रति हेर्ने दृष्टिकोण त फरक हुन्छ नै, उसले जरिवाना पनि तिर्नुपर्छ । दुई वर्षअघि इलामलाई प्लास्टिकमुक्त घोषणा गर्दा यो कुरा लागू होला र ? भन्ने मानसिकता थियो । तर, गरे के हुँदैन र ? भन्ने कुरा इलामेलीले प्रमाणित गरेर छाडे । मुलुकका अन्य स्थानमा जस्तो कुनै कुरा घोषणा गरेर त्यसलाई व्यवहारमा नउतार्ने काम त्यहाँ भएन । प्लास्टिक प्रयोग गर्नेहरूलाई पाँच सयदेखि हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना गर्न थालियो । जरिवानामा पैसा त जोडिएको थियो नै, सँगसँगै जोडियो सभ्यताको कुरा । प्लास्टिकको प्रयोग गर्नेहरू असभ्य कहलाइन थाले, बजार क्षेत्र प्लास्टिकमुक्त बन्न लामो समय लागेन । यस्तै सार्वजनिक क्षेत्रमा सुर्तीजन्य कुरा सेवन गर्न नपाइने भनेर सरकारी घोषणाको पूर्ण कार्यान्वयन गर्ने पनि इलाम नगरपालिका बनेको छ । इलाममा सार्वजनिक स्थानमा चुरोट–बिँडी खान पाइँदैन । स्थानीयवासीहरूका अनुसार सहरलाई धुम्रपानरहित बनाउन पनि त्यति गाह्रो भएन । आफ्नो स्थानलाई राम्रो र फरक बनाउँm भन्ने चाहनाका कारण सबैले त्यसको पालना गरे । इलाममा आइतबार र बिहीबार गरी हप्ताको दुई दिन हाट (बजार) लाग्छ । बजार भर्न गाउँगाउँबाट मानिस आउँछन् । बजारमा धुम्रपानको सेवनमा गाउँका मानिसलाई प्रतिबन्ध लगाउनु चुनौतीपूर्ण थियो । तर, सर्वसाधारण, सङ्घसंस्था, क्लब, मिडिया सबैले आ–आफ्नो ठाउँबाट जानकारी दिएपछि त्यो चुनौती पनि सहजै ट-यो । अहिले जहाँसुकैका मानिस हुन् इलाम टेकेपछि सार्वजनिक स्थानमा धुम्रपान गर्दैनन् । आ–आफ्नो कोठामा निजी जीवन कसले के खाएर या के गरेर बिताउँछ त्यो सरोकारको विषय भएन ।आन्तरिक या बाह्य कुनै पर्यटकले थाहा नपाएर धुम्रपान गरिहालेमा सर्वसाधारण जसले देख्यो उसैले इलामको नियमका बारेमा जानकारी दिन्छन् । एकपटक थाहा पाएपछि दोस्रोपटक त्यस्तो गल्ती कसैले गर्दैन । आफूले अन्जानमा चुरोट तान्दै गर्दा एक युवकले दाइ हामीकहाँ यो चुरोटको ठुटो फाल्ने ठाउँ छैन र इलामवासी चुरोटको धुवाँ सहन सक्दैनन् भनेपछि आफूले ग्लानि महसुस गरेको कुरा एक आन्तरिक पर्यटकले यस पङ्क्तिकारलाई बताएका थिए । अलैंची, अदुवा, आलु, अकबरे खुर्सानी, अम्लिसो, अतिथि सत्कारलगायत धेरैवटा ‘अ’मा कहलिएको इलाम यति सफा छ कि बाटामा हिँड्दै गर्दा आफू कतै युरोपतिरै छु कि झैँ महसुस हुन्छ । यो सब स्थानीयवासीको मानसिकताका कारण सम्भव भएको हो । नगरपालिकाको पहललाई यदि स्थानीयवासीले साथ नदिएका भए अन्य धेरै नगरपालिका झैँ इलाम पनि अहिले फोहोरका डङ्गुरले भरिएको सहर नै रहने थियो । तर, इलाममा आ–आफ्नो घरअगाडि कसले बढी सफा राख्ने भन्ने प्रतिस्पर्धाझैँ हुन्छ । बजारमा मात्र होइन गाउँतिर पनि विस्तारै–विस्तारै यसप्रकारको प्रतिस्पर्धा बढ्दै छ । बजारमा जताततै पशुबध नगरियोस् भनेर बधशालाको निर्माण भई कार्यान्वयनको प्रक्रियामा छ । आदर्श कृषि बजारको अवधारणाले कृषकका उत्पादनलाई एकै ठाउँमा भाउ प्राप्त गर्ने बनाइरहेको छ । यस्तै, हरितनगर अभियानले हरियो इलामलाई थप हरियालीपूर्ण बनाउन मद्दत गरेको छ । बाहिर निस्कियो चिया बगान र अम्लिसोको हरियाली, घरवरिपरि फूल र तरकारीको हरियाली, घरवरिपरि सफा वातावरण दु:खसुख त जीवनमा सबैका आ–आफ्नै होलान् तर सुग्घरसफाको हिसाबले इलामवासी सभ्यतापूर्ण जीवन बाँचिरहेका छन् । नगर सभ्यता के हो भनेर सिकाउनका लागि विभिन्न स्थानबाट अध्ययन भ्रमण नै गराउनुपर्ने गरी इलामले आफूलाई बनाएको छ, इलामवासीले आफूलाई चिनाएका छन् । खानेपानीको समस्या हुँदाहुँदै पनि ‘मिनिरल वाटर’को उत्पादन पनि छ । पानी किनेर खाने पर्यटकहरूलाई सकेसम्म स्थानीय मिनिरल वाटर नै किन्नका लागि सुझाब दिइन्छ । अरू ठाउँमा भए अर्काको उत्पादन बिक्रीमा के मतलब भनेर वास्ता गरिँदैनथ्यो या राम्रो छैन पनि भनिन्थ्यो होला, तर आफ्नो ठाउँ र त्यहाँका उत्पादनसँग स्थानीयवासीको गहिरो सरोकार छ । जसका कारण यो सानो सहर सहरजस्तै बन्न सकेको छ ।काठमाडौं, जनकपुरलगायत अन्य धेरै सहर र सहरवासीले इलामबाट सिक्नुपर्ने कुरा धेरै छन् । तराईका सदरमुकाममा प्राय: आफ्नै घरअगाडि नाली बगिरहेको हुन्छ, तर उक्त घरका मानिसहरू वास्तै गर्दैनन् । कसैले यस्तो फोहोरमा बस्नुभन्दा त आफैँ सफा गर्नुभए हुन्थ्यो नि भन्यो भने उनीहरूको जवाफ हुन्छ, अनि नगरपालिकाको चाहिँ के काम त ? सबै कुरा सरकारले गरिदिओस् भन्ने चाहना सहरवासीमा पाइन्छ । नागरिक हुनुको कर्तव्यका बारेमा हामीलाई खासै सरोकार छैन, अधिकारको बारेमा आवाज उठाउन हामी सबैले जानेका छौँ । तर, इलामेलीहरू नागरिक हुनुको कर्तव्य आफैँ निभाउँछन् । आफ्नो ठाउँ बनाउने अभिभारा आफैँमाथि रहेको आत्मबोध गर्छन् । सडकमा थुक्ने मानिस इलामेलीका लागि असभ्य हुन्, उनीहरू आफू थुक्दैनन् र अरूलाई पनि थुक्न दिँदैनन् । तर, राजधानी या अन्य धेरै स्थानमा रहेका नगरपालिकावासीहरूलाई सार्वजनिक स्थानमा थुक्नु या फोहोर पार्नु कुनै अनौठो काम होइन । धेरै नगरवासीहरू नरकवासीझैँ भइरहेका बेला इलामेलीले गरे यो देशमा जे पनि हुन्छ भन्ने प्रमाणित गरिदिएका छन् । आफ्नो नगर सफा गर्नका लागि उनीहरूलाई स्थानीय सरकार चाहिएन । स्थानीय जनप्रतिनिधिहरू पनि चाहिएनन्, स्थानीयवासी एकजुट भएर गर्दा सबै कुरा राम्रो भयो । सभ्यता भन्ने कुरा मानिसको प्रवृत्तिसँग जोडिएको हुँदोरहेछ । कति नगरहरूमा अहिले पैसा छ, विकासका पूर्वाधारहरू पनि छन् तर बजारका कुनाकाप्चाको त के कुरा घरैवरिपरि झिँगा भन्किरहँदा पनि मानिसहरू सफा नगरी बस्छन् । आफ्नो बासस्थानवरिपरि सफा राख्नुपर्छ भन्ने कुराको महसुस नगर्नेले टोल सफा राख्नुपर्छ भन्ने कुरा सोच्ने कुरै भएन, नगरको कुरा त झन टाढा हुने नै भयो । जबसम्म मानिसमा आफ्नो ठाउँ आफैँ बनाउनुपर्छ भन्ने चेतना आउँदैन तबसम्म विकास पनि टाढै रहने रहेछ । नत्र त इलामको तुलनामा जनकपुर नगरपालिकामा वर्षेनी कैयौँ गुणा बढी बजेट जान्छ । नागरिक तहबाट यसप्रकारको चेतना कसरी ल्याउने ? आफ्नो मुलुक सफा, सभ्य र सुसंस्कृत देख्न एवम् बनाउन चाहनेहरूका लागि यो ठूलो चुनौतीको विषय हो ।